Obalenie cesarstwa i jego skutki

Zwycięstwo komunistów chińskich w rywalizacji o władzę z siłami Kuomintangu (prawicowych nacjonalistów) stało się punktem zwrotnym w dziejach Chin (1949). Stanowiło zakończenie kilkudziesięciu lat zamętu, wojen domowych czy walki z japońską agresją.

  • Rewolucja chińska rozpoczęła się jeszcze w 1911 roku, doprowadzając do obalenia cesarstwa. Republika nie oznaczała jednak jeszcze spokoju czy stabilizacji. Istotnym zagrożeniem dla jedności państwa stali się generałowie, którzy przejmowali władzę w poszczególnych prowincjach, stanowiąc wyzwanie dla słabego rządu centralnego.
  • W pierwszej fazie istnienia republiki najpoważniejszym ugrupowaniem politycznym w Chinach była Partia Narodowa zwana Kuomintangiem z Sun Yat-senem na czele. Na głównego rywala zaczęła wyrastać Komunistyczna Partia Chin utworzona w 1921 roku, przy dużym poparciu Moskwy. Komuniści czasowo współpracowali z Kuomintangiem w imię obrony jedności i suwerenności państwa, ale konflikt okazał się nieuchronny.

 

Wojna domowa

Po zgonie Sun Yat-sena (1925) kierownictwo wśród nacjonalistów przejął Czang Kaj-szek, który w 1927 roku udaremnił komunistyczny zamach stanu. Stało się to początkiem nowej wojny domowej, dłuższej i krwawszej niż dotychczasowe walki z separatystami.

Siły komunistyczne zostały ostatecznie okrążone przez wojska Czang Kaj-szeka i aby zapobiec prawdopodobnej likwidacji, partia podjęła decyzję wyrwania się z kotła na południu kraju i przemieszczenia swych sił na północ. Chińska Armia Czerwona w 1934 roku podjęła swój słynny Wielki Marsz do Jenanu, skąd było już niedaleko do granicy z ZSRR. Podczas marszu ugruntowała się kierownicza pozycja Mao Tse-tunga wśród komunistów. Na północy Chin, na kontrolowanych przez siebie terenach, Mao zaprowadzał komunistyczne porządki, odwołując się głównie do ludności wiejskiej.

  • Agresja japońska w 1937 roku zaowocowała rozejmem między komunistami a Kuomintangiem.
  • Wojnę domową wznowiono w 1946 roku. Niewiele pomogły usiłowania dyplomacji amerykańskiej dążące do pogodzenia zwaśnionych stron.

 

Powstanie Chińskiej Republiki Ludowej. Stosunki z ZSRR i USA

Po klęsce w Chinach kontynentalnych wojska Czang Kaj-szeka wycofały się do Tajwanu, gdzie powstało drugie chińskie państwo, zaś w Pekinie zwycięski Mao obwieścił narodziny Chińskiej Republiki Ludowej (1 października 1949).

W ten sposób pojawiło się nowe, na razie potencjalne, komunistyczne mocarstwo, nie ukrywające wcale swych niezależnych ambicji do odgrywania znaczącej roli co najmniej na terenie Azji. Początkowo jednak stosunki z ZSRR były przyjazne, co wynikało z pragmatyzmu Mao Tse-tunga. Chinom okazała się niezbędna w okresie odbudowy państwa ze zniszczeń wojennych jakakolwiek pomoc materialna z zagranicy. Na amerykańską trudno było wówczas liczyć. W czasie wojny koreańskiej obydwa komunistyczne mocarstwa współpracowały ze sobą, popierając siły Północy występującej w roli agresora.

ZSRR wspierał też wysiłki Chin zmierzające do zajęcia przez to państwo miejsca w Radzie Bezpieczeństwa i wstąpienia do ONZ.
Państwa zachodnie, głównie USA, długo argumentowały, że Chiny faktycznie należą do tej organizacji i mają fotel w Radzie, co było jeszcze przewidziane w postanowieniach Wielkiej Trójki, w okresie II wojny światowej. Nikt wówczas nie przypuszczał, że powstaną dwa państwa chińskie i fotel przedstawiciela Chin zajmował będzie pełnomocnik Tajwanu. Po wieloletnich przetargach Chiny ludowe przejęły miejsce Tajwanu w ONZ i Radzie Bezpieczeństwa (1971).

  • Od drugiej połowy lat 50. systematycznie psuły się stosunki ChRL ze Związkiem Radzieckim. Chiny strzegły swej niezależności, nie chcąc być radzieckim satelitą, toczyły też z ZSRR spory ideologiczne (rola chłopów w procesie rewolucyjnym, stosunek do pokojowego współistnienia, ocena Stalina), miały odmienne koncepcje rozwoju społeczno-gospodarczego.
  • W latach 60. doszło na granicy radziecko-chińskiej do incydentów (np. nad Ussuri), w których zginęło wielu żołnierzy obydwu stron. W następnej dekadzie nadal dominowała wrogość we wzajemnych kontaktach. U jej podłoża tkwiły mocarstwowe ambicje zarówno ZSRR, jak i Chin.

Jednocześnie ChRL przystąpiła do powiększania swego terytorium. W latach 50. wojska chińskie opanowały cieszący się prawie zupełną samodzielnością Tybet oraz pewne obszary nadgraniczne Indii (część Kaszmiru oraz północnego Asamu). Władze komunistycznych Chin usiłowały również zbrojnie opanować Tajwan (1954 i 1958), co nie powiodło się dzięki amerykańskiej pomocy dla wyspy. W okresie wojny wietnamskiej Chiny krytykowały interwencję państw zachodnich (Francji, a potem USA), ale nie darzyły specjalną sympatią władz z Hanoi z racji ich powiązań polityczno-wojskowych z Moskwą. Jednocześnie udzieliły istotnego wsparcia kambodżańskim tzw. Czerwonym Khmerom w ich walce o władzę z proamerykańskim dyktatorem, Lon Nolem. Khmerzy stworzyli pod kierownictwem Pol Pota ludobójczy reżim, który znalazł się w konflikcie z Wietnamem. Gdy wojska wietnamskie opanowały Kambodżę, Chiny zaatakowały w 1979 roku, pragnąc ukarać południowego sąsiada za pozbawienie władzy swych khmerskich sojuszników. Wojna graniczna trwała kilka miesięcy, bez widocznego rezultatu.

 

Polityka wewnętrzna Chin

Chiny mające od lat 60. broń jądrową, wzmocniły swoją pozycję na arenie międzynarodowej, są jedną z potęg światowych, o rosnącym potencjale gospodarczym.

  • Po zdobyciu władzy komuniści chińscy przeprowadzili wiele podobnych do radzieckich rozwiązań, jak: upaństwowienie przemysłu, reformę rolną, centralizację administracji, nomenklaturową politykę kadrową. Nie utworzono jednak w ChRL typowych kołchozów. Ziemię otrzymały wspólnoty wiejskie, proporcjonalnie do liczby mieszkańców. Podobnie postąpiono z narzędziami, ziarnem oraz inwentarzem. Represjonowano byłych obszarników.
  • Maoistowskie władze przeprowadziły również szereg czystek. Pierwsza nastąpiła w okresie wojny koreańskiej (1950-1953) w imię oczyszczania szeregów partyjnych z prawdziwych bądź domniemanych wrogów. Potem nastąpił przejściowy okres liberalizacji, czyli tzw. polityki stu kwiatów. Zachęcano wówczas do krytyki, a następnie po kilku latach dokonano aresztowań i morderstw wśród ujawnionych sceptyków wobec polityki partii.
  • W 1958 roku Mao Tse-tung nakazał forsowną industrializację w celu dogonienia krajów zachodnich, a nawet ich prześcignięcia, w ramach tzw. Wielkiego Skoku. Przybrało to irracjonalne formy w postaci nałożenia na wiejskie wspólnoty, nazywane teraz komunami ludowymi, obowiązków wytopu żelaza w prymitywnych piecach przypominających archaiczne dymarki świętokrzyskie. Jednocześnie zmniejszyły się nakłady na całą sferę nieprodukcyjną.
    Wielki Skok zakończył się totalną porażką. Oprócz absurdalnych założeń kryzys pogłębiło oziębienie kontaktów z Moskwą, która odcięła około 1960 roku pomoc gospodarczą. W 1961 roku władze wycofały się z Wielkiego Skoku, a równocześnie podupadł autorytet Mao.
  • W połowie lat 60. starzejący się lider komunistów przystąpił do nowej ofensywy politycznej w celu odzyskania pełnej kontroli nad państwem. Ówczesny współpracownik dyktatora Lin Piao dał sygnał (1965) do przeprowadzenia nowych czystek, tym razem w imię powrotu do „prawdziwych źródeł” rewolucji. Do polityki terroru pozyskano bezkrytyczną młodzież, inspirując powstanie tzw. Czerwonej Gwardii. Jej członków nazywano hunwejbinami. Po to, aby gorliwie tropili „wrogów” wśród ludzi partii, nauki czy kultury, zawieszono im nawet zajęcia w szkołach i na uczelniach. Działania te określano mianem „rewolucji kulturalnej”. W ramach zorganizowanej kampanii nienawiści zamordowano około miliona osób, kilkakrotnie większą liczbę represjonowano (popularne zsyłki na wieś bądź długoletnie więzienie). Po likwidacji opozycji wewnątrzpartyjnej hunwejbini przestali być potrzebni i zostali rozpędzeni w 1969 roku.
  • Ostatnie lata życia dyktatora to budowa bezkrytycznego kultu jego osoby i domniemanych „osiągnięć” oraz eliminacja kolejnych partyjnych indywidualności (np. Lin Piao). Mao opierał się wówczas na tzw. bandzie czworga, gdzie pierwsze skrzypce grała jego żona (była tancerka) Ciang Cing.

 

Reformy po śmierci Mao

Po śmierci komunistycznego przywódcy nastąpiły walki o władzę (1976). Odsunięto tzw. bandę czworga. Faktycznie kierownictwo przejął ostatecznie potępiany podczas „rewolucji kulturalnej” pragmatyczny Teng Siao-ping. Pod jego rządami przeprowadzono szereg refom gospodarczych o liberalnmn, rynkowym charakterze. Gospodarka chińska nabrała rozmachu. Oprócz reformatorskich działań rządu sprzyjało temu otwarcie ekonomiczne i polityczne w stosunkach z zachodem, głównie z USA i Japonią.

Normalizacja stosunków chińsko-amerykańskich od początku lat 70. nie była dziełem przypadku i wiązała się z oziębieniem kontaktów z ZSRR. Oba państwa potępiły jednoznacznie radziecką interwencję w Afganistanie. USA zerwały nawet oficjalne stosunki z Tajwanem w celu poprawy takowych z ChRL, utrzymując więzi handlowe z wyspą. „Czerwone” Chiny energicznie zabiegały, uciekając się również do gróźb, do przywrócenia kontroli nad tym faktycznie drugim państwem chińskim.

 

Przemiany lat 80. i 90.

Intensywnym reformom gospodarczym, stałemu wzrostowi wskaźników ekonomicznych oraz zagranicznych inwestycji nie towarzyszyły przemiany polityczne. Część społeczeństwa (głównie inteligencja, studenci, lepiej wykształceni robotnicy) wysunęła żądania demokratyzacji stosunków wewnętrznych. Z tą opcją sympatyzowało liberalne skrzydło partii z Czao Cy-jangiem na czele (wówczas pierwszym sekretarzem).

Demokratyzacji przeciwstawiła się grupa konserwatystów partyjnych z premierem Li Pengiem na czele, zyskując poparcie nieformalnego przywódcy – Teng Siao-pinga. Politycy ci skłonni byli tolerować tylko reformy ekonomiczne przy pełnej, niekontrolowanej władzy Komunistycznej Partii Chin i wskazaniach przewodniczącego Mao jako oficjalnej ideologii.

  • Do konfrontacji doszło 4 czerwca 1989 roku na placu Tiananmen w Pekinie, gdy armia wyjątkowo brutalnie rozprawiła się z manifestującymi studentami (zginęło co najmniej 2,5 tysiąca demonstrantów). Masakra spowodowała krótkotrwałą izolację Chin, krótką tym bardziej, iż nie sposób ignorować potężnego państwa, mocarstwa, gigantycznego rynku, o który zabiegają najwięksi światowi potentaci (USA, Europa Zachodnia, Japonia).
  • Na przełomie lat 80. i 90. nastąpiła wyraźna poprawa stosunków Chin z Moskwą, ale niemożliwy wydawał się powrót do sojuszniczych kontaktów z pierwszej połowy lat 50.