W wyniku pogromu Prus przez napoleońskie wojska pod Jeną w 1806 r., powstała nowa sytuacja polityczna, w sumie niosąca nadzieje Polakom. Napoleon był przekonany, że kolejna kampania będzie toczyć się na polskiej ziemi i postawa Polaków w obliczu tych wydarzeń będzie miała swoją wagę. Z jego inspiracji gen. Henryk Dąbrowski i Józef Wybicki wydali odezwę wzywającą rodaków do powstania (listopad 1806 r.), wspartego przez wkraczających Francuzów. Na wyzwolonych obszarach powstawała administracja podporządkowana faktycznie Francji.

  • W styczniu 1807 r. cesarz powołał do życia Komisję Rządzącą, pełniącą rolę tymczasowej władzy naczelnej, na ziemiach wydartych Prusom. Powstały też zręby wojska, sądownictwa, szkolnictwa i innych instytucji typowych dla normalnego państwa.
  • W lipcu 1807 r. został zawarty przez zwycięskiego Napoleona pokój z Rosją i Prusami, w którego wyniku powstała m.in. z ziem II i III zaboru pruskiego Księstwo Warszawskie, a Gdańsk stawał się wolnym miastem. Jeszcze w tym samym miesiącu francuski cesarz nadał Księstwu konstytucję.
  • W 1809 r. obszar Księstwa powiększył się wydatnie w wyniku zwycięskiej wojny Francji z Austrią, w której polskie siły zbrojne dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego miały swój znaczący udział. Został wówczas przyłączony III zabór austriacki (skok był znaczący: ze 101,5 tys. km2 na 155 tys. km2 i z 2,5 do 4,3 mln ludności).
  • Na największy wysiłek zbrojny Księstwo zdobyło się w 1812 r., w przededniu wyprawy Napoleona na Moskwę. Wystawiło ponad 100 tys. armii i stało się bazą do natarcia na Rosję dla wojsk francuskich.
  • Porażka cesarza była też i polską klęską. W 1813 r. Księstwo zostało opanowane przez nacierające wojska rosyjskie. Formalna likwidacja tego polskiego państewka nastąpiła na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r.

Ustrój polityczny

22.07.1807 r. podczas pobytu w Dreźnie, Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, bazującą bardziej na francuskich niż polskich wzorcach.

  • Znosiła ona poddaństwo i formalnie zrównywała wszystkich obywateli wobec prawa. W praktyce jednak wyraźnie była faworyzowana szlachta, szczególnie w zakresie praw politycznych i dostępności do urzędów, choć też wyraźnej poprawie uległa sytuacja mieszczaństwa. Poważne ograniczenia dotknęły ludność żydowską, którą pozbawiono praw politycznych, możliwości nabywania ziem, produkcji i wyszynku alkoholi i wprowadzono zakaz dzierżawienia dóbr narodowych. Także w wypadku chłopów ich rzeczywista wolność i równość była różnie interpretowana. W grudniu 1807 r. został wydany dekret, który wyraźnie mówił, iż wolność przyznawana chłopom sprowadza się do swobody opuszczenia miejsca zamieszkania w Księstwie, a własność ziemi pozostaje w ręku prawa.
  • Głową państwa w Księstwie Warszawskim konstytucja czyniła króla saskiego Fryderyka Augusta (wnuka Augusta III). Tron książęcy posiadał charakter dziedziczny. Po raz drugi zaistniała więc unia personalna między Polską a Saksonią. Książę określany w konstytucji królem wydawał dekrety o charakterze ustawodawczym, posiadał inicjatywę ustawodawczą, zwoływał sejm, sejmiki i zgromadzenia gminne, obsadzał większość stanowisk w aparacie państwowym.
  • Istotną rolę wśród organów centralnych pełniła Rada Stanu, ciało powołane na wzór podobnego we Francji. Początkowo w jej skład wchodzili ministrowie, potem doszli w charakterze radców stanu przedstawiciele izby niższej parlamentu (sejmu); razem z ministrami liczyła sobie 12 członków. Przygotowywała projekty ustaw sejmowych i królewskich dekretów, w imieniu króla-księcia realizując jego prawo inicjatywy ustawodawczej. Rozstrzygała spory kompetencyjne między organami sądowymi a administracyjnymi, decydowała o oddaniu urzędników pod sąd. Występowała też w roli sądu kasacyjnego (najwyższej instancji odwoławczej). Decydowała też o sumach podatków płaconych przez poszczególne departamenty i oceniała ministerialne raporty o pracy poszczególnych resortów.
  • Rząd Księstwa składał się z 6 ministrów: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, przychodów i skarbu, policji, a także sekretarza stanu będącego łącznikiem między królem a rządem. Resort spraw zagranicznych powierzono odpowiedniemu ministrowi saskiemu. Z racji odległości i stosunkowo rzadkich wizyt saskiego monarchy rada ministrów Księstwa uzyskała spory zakres rzeczywistej władzy wykonawczej, a na czoło wysunął się minister wojny, książę Józef Poniatowski. W maju 1812 r. Fryderyk August przekazał rządowi pełnię władzy zwierzchniej w Księstwie, poza zmianami w jej składzie i w sądownictwie.
  • Władza ustawodawcza znalazła się w ręku Sejmu Głównego, składającego się z 2 izb: senatorskiej i poselskiej. Do Senatu wchodziło ostatecznie 30 członków (od 1809 r., wcześniej 18); reprezentowali oni wyższe duchowieństwo (biskupi), wojewodów i kasztelanów (po 10 z każdej grupy). Do izby wyższej z kolei wchodziło od 1809 r. 166 członków, w tym 100 posłów i 66 deputowanych (przed 1809 r. 60 posłów i 40 deputowanych). Senatorowie pełnili swoje funkcje dożywotnio, posłowie pochodzili z wyborów (nie było to wcale takie oczywiste w napoleońskiej Europie), a deputowanych wyłaniano na zgromadzeniach gminnych.
  • Sejmiki wybierające posłów składały się wyłącznie ze szlachty, ale o udziale w zgromadzeniach gminnych decydował cenzus majątkowy i częściowo wykształcenie i fachowość w danej dziedzinie. Sejm Główny nie posiadał wielkich kompetencji, decydując o ustawodawstwie podatkowym, dokonując zmian w prawie cywilnym bądź karnym. Nie posiadał prawa kontroli rządu, a decydujące ustawodawstwo spoczywało w rękach króla. Sejm zbierał się na sesje trwające około 2 tygodni co 2 lata. Niezależnie od posiadania inicjatywy ustawodawczej król zwoływał i odraczał sesje sejmu jak też nominował marszałka izby poselskiej.
  • Księstwo Warszawskie podzielone było na departamenty. Najpierw było ich 6, natomiast po przyłączeniu ziem III zaboru austriackiego w 1809 r. ich liczba zwiększyła się do 10. Na ich czele stali prefekci, których nominował król.
    Niższymi organami administracji były

    • powiaty zarządzane przez podprefektów, których nominował minister spraw wewnętrznych;
    • tzw. główne miasta z prezydentami municypalnymi,
    • gminy miejskie (burmistrzowie)
    • oraz gminy wiejskie (wójtowie).
  • Sądy zyskały zagwarantowaną niezawisłość. Sędziowie z nominacji królewskiej pełnili swoje funkcje dożywotnio. Najniższym szczeblem wymiaru sprawiedliwości były sądy pokoju, zajmujące się z reguły drobnymi sprawami. W każdym z departamentów istniały też trybunały cywilne, a w Warszawie sąd wyższej instancji zwany Sądem Apelacyjnym. Sprawy karne rozpatrywały z kolei sądy policji poprawczej (po 2 na departamenty). Ostateczne zdanie w kwestiach sądowych (kasacja) należało do Rady Stanu.

Państwo i jego stosunki z Kościołem

Mimo że wyznanie katolickie było religią większości i uchodziło w oczach władz za państwową, ciesząc się przywilejami (m.in. miejsca w Senacie dla biskupów, niemal pełny monopol w szkolnictwie), dało się wyczuć napięcie we wzajemnych relacjach. Władze świeckie usiłowały bowiem wzorem Francji sprawować kontrolę nad kościołem oraz wprowadziły mimo oporu hierarchii kościelnej śluby cywilne i akta stanu cywilnego wraz z możliwością rozwodów. Biskupów nominował król, a zatwierdzał papież (sankcja kanoniczna). Inne wyznania mogły swobodnie rozwijać własne formy kultu korzystając z tolerancji w tym względzie.

Datownik

  • 1797-1802 – epopeja legionów polskich u boku rewolucyjnej Francji i 1 konsula;
    dowódcy: Jan Henryk Dąbrowski, Karol Kniaziewicz i Antoni Kosiński;
    po podpisaniu pokoju w Luneville (między Napleonem i Austrią w 1801) część polskich wojsk wysłano na San Domingo;
  • październik 1806 – rozgromienie przez Napoleona Prus pod Jeną i Auerstedt;
    spotkanie cesarza z Wybickim i Dąbrowskim w Berlinie;
  • listopad 1806 – powstanie w Wielkopolsce na apel Dąbrowskiego i Wybickiego;
  • styczeń 1807 – powołanie przez Napoleona Komisji Rządzącej;
  • 1 połowa 1807 – walki Napoleona z Prusami i Rosją i udział w nich jednostek polskich;
  • lipiec 1807 – pokój w Tylży i utworzenie Księstwa Warszawskiego;
  • nadanie 22.07.1807 przez Napopelona konstytucji Księstwu
  • 21.12.1807 – dekret grudniowy precyzujący pojęcie wolności dla chłopów („zdjęcie kajdan wraz z butami”)
  • 1809 – wojna z Austrią i powiększenie w wyniku zwycięstwa (kampania galicyjska księcia Józefa Poniatowskiego) obszaru Księstwa Warszawskiego;
  • 1812 – wyprawa Napoleona na Moskwę i udział w niej wojsk polskich;
  • 1813 – zajęcie i okupacja Księstwa przez wojska rosyjskie;
  • wrzesień 1814 – czerwiec 1815 obrady Kongresu Wiedeńskiego, którego decyzją m.in. zostaje powołane Królestwo Polskie
  • czerwiec 1815 – oficjalna likwidacja Księstwa na Kongresie Wiedeńskim;
  • 27.11.1815 – podpisanie przez Aleksandra I tekstu konsytucji Królestwa i wejście jej w życie.