Zanalizuj i zinterpretuj wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego Serwus, madonna. Na podstawie tekstu wiersza i innych znanych Ci utworów poety rozważ jego postawę wobec różnych tradycji poetyckich.
Konstanty Ildefons Gałczyński
Serwus, madonna
Niechaj tam inni księgi piszą. Nawet
niechaj im sława dźwięczy jak wieża studzwonna,
ja ksiąg pisać nie umiem, a nie dbam o sławę –
serwus, madonna.
Przecie nie dla mnie spokój ksiąg lśniących wysoko
i wiosna też nie dla mnie, słońce i ruń wonna,
tylko noc, noc deszczowa i wiatr, i alkohol –
serwus, madonna.
Byli inni przede mną. Przyjdą inni po mnie,
albowiem życie wiekuiste, a śmierć płonna.
Wszystko jak sen wariata śniony nieprzytomnie –
serwus, madonna.
To ty jesteś, przybrana w złociste kaczeńce,
kwiaty mego dzieciństwa, ty cicha i wonna –
że rosa brud obmyje z rąk, splatam ci wieńce –
serwus, madonna.
Nie gardź wiankiem poety, łotra i łobuza;
znają mnie redaktorzy, zna policja konna,
a tyś jest matka moja, kochanka i muza –
serwus, madonna.
1929 (Dzieła 1979)
Wyjaśnienie zadania
Formą sugerowaną przez temat jest esej interpretacyjny. Koncentrujesz się, co prawda, na analizie i interpretacji danego wiersza, ale musisz odwołać się do porównań z innymi twórcami, najlepiej z dwóch lub trzech różnych epok. Zwróć uwagę na to, do jakich poetów lub toposów nawiązuje Gałczyński, kreując obraz samego siebie jako poety. Pracę najłatwiej będzie zacząć od analizy, a później przejść do interpretacji treści i powiązać ją z odniesieniami do różnych wzorców „bycia poetą”. Rozważ, z którymi toposami poety autor się utożsamia, a z którymi polemizuje. Jeśli zagadnienie funkcji poety i poezji jest Ci dobrze znane, odwołaj się do któregoś z wierszy współczesnych (na przykład na zasadzie kontrastu). Aby się nie pogubić, koniecznie choćby naszkicuj konspekt pracy.
Warianty wstępu
Wariant 1
Zacznij od ogólnego stwierdzenia, iż w zależności od epoki i dominującego nurtu literackiego różnie widziano samego poetę i jego rolę. Możesz zrobić krótki przegląd: poeta-doctus w renesansie, poeta-wieszcz w romantyzmie, poeta-kapłan sztuki w Młodej Polsce, poeta-prowokator w futuryzmie, czy poeta-rzemieślnik słowa według postulatów Awangardy Krakowskiej. Ważne spostrzeżenie: Gałczyński znał te wszystkie konwencje, świadomie siebie wobec nich sytuował, dokonując wyboru poszczególnych elementów (eklektyzm).
Wariant 2
Zacznij od stwierdzenia, że twórczość Gałczyńskiego jest tworem oryginalnym; w dwudziestoleciu międzywojennym, które było czasem grup poetyckich, Gałczyński nie należał do żadnej z nich (choć w latach 30. XX w. związany był – bardzo luźno – z Kwadrygą). Jego lirykę cechują kontrastujące jakości: potoczność i patos, liryzm i komizm, wrażliwość i poetyka błazenady. Możesz zadać pytanie retoryczne, wzbogacające pracę: gdzie autor szukał dla siebie wzorców? Warto też dostrzec, że czerpał on z nurtu sowizdrzalskiego, ale dodawał doń specyficzną dla siebie wrażliwość i pojmowanie świata.
Wariant 3
Wskaż główne wyznaczniki poezji Gałczyńskiego, takie jak łączenie komizmu i powagi, obserwacji i prześmiewczego stosunku do życia – to one decydują o specyfice tej poezji. Zwróć uwagę na to, że mamy tutaj do czynienia z wierszem autotematycznym, ze specyficznym wyznaniem poetyckiej wiary, ze swoistym poetyckim credo. Poeta próbuje odpowiedzieć na pytanie, co znaczy dla niego: być poetą, ale także w pewien sposób kreuje swój obraz jako poety. Dobrym przejściem do rozwinięcia tematu będzie pytanie: gdzie Gałczyński szuka inspiracji do wykreowania własnego wizerunku twórcy?
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Poświęć w nim jak najwięcej uwagi samemu tekstowi (wiele można z niego wyczytać!); analizie jego formy i, oczywiście, treści.
Zacznij od analizy formy wiersza. Zauważ, że mamy w nim do czynienia z nawiązaniem do typowej w poezji polskiej formy trzynastozgłoskowca (pierwszy wers to jednak jedenastozgłoskowiec!) Koniecznie zwróć uwagę na żartobliwy, prowokujący tytuł – żartobliwy kontrast zestawienia potocznego słowa „serwus” i patetycznego „madonna”, zapisanego małą literą. Tytuł powtarza się jako refren kończący poszczególne zwrotki, co nadaje utworowi kształt żartobliwego hymnu czy litanii.
Następnie odpowiedz na ważne pytania, które zadajemy sobie zwykle przy analizie i interpretacji wiersza.
- Czy mamy tu do czynienia z liryką pośrednią czy bezpośrednią?
To liryka bezpośrednia (osoba mówiąca w wierszu wypowiada się w pierwszej osobie liczby pojedynczej, np. „Przecie nie dla mnie spokój ksiąg lśniących wysoko”). Zauważ, że (choć jak zawsze w takich wypadkach – ostrożnie) podmiot liryczny można utożsamić z Gałczyńskim, który kreuje swoisty mit poety: łotra i łobuza.
- Jak można scharakteryzować język wiersza?
Język poety to połączenie języka potocznego i utartych schematów literackich, ale epitety, porównania i metafory nadają mu oryginalność i swoisty wdzięk, na przykład „śmierć płonna”, „wszystko jak sen wariata śniony nieprzytomnie”. Elementy charakterystyczne dla języka potocznego to np. „serwus”; utarte schematy stylu wysokiego poeta wykorzystuje, pisząc np. o „wieży studzwonnej”, „życiu wiekuistym” czy „wianku poety”.
Zauważ, że choć w wierszu dominuje autoironia (np. „znają mnie redaktorzy, zna policja konna”); w ostatnich strofach, które są apostrofą do Maryi, pojawia się liryzm i atmosfera konfesji, np. „a tyś jest matka moja, kochanka i muza”, „To ty jesteś, przybrana w złociste kaczeńce”.
Zinterpretuj kolejne strofy, odpowiadając na pytania, jak autor wiersza widzi siebie jako poetę. Zwróć uwagę na ważne Twoim zdaniem kwestie; jak najczęściej przywołuj fragmenty wiersza.
- „Nie dbam o sławę”, „ksiąg pisać nie umiem” – celowa deprecjacja własnej poezji, ale z przymrużeniem oka. Nawiązanie do poezji wagantów i Villona – wyśmiewanie świata.
- Odrzuca poezję jasną i słoneczną, przyznaje się zaś do inspiracji dekadenckich („noc i alkohol”).
- Poeta wierzy jednak w sens życia; wyraźnie można wyczuć, że kocha życie. Szuka ideału, ale, w przeciwieństwie do romantyków, nie odnajduje go w anielskiej kobiecie, lecz w Maryi.
Tylko Maryja staje się ukojeniem i powierniczką, choć traktowaną bardzo po kumpelsku. Jest to oryginalne potraktowanie tradycji maryjnej, istotnej w polskiej literaturze.
- Poeta-buntownik i indywidualista, sprzeciwia się oficjalnej władzy i konwencjom: „zna mnie policja konna”. To nawiązanie zarówno do byronizmu, jak i do Arthura Rimbauda.
Wariant 2
Najtrudniejszy – wybierz go, jeśli jesteś naprawdę mocny w analizie utworów poetyckich. Zwróć uwagę na:
- Wezwania adresowane do Maryi pojawiające się w wierszu (np. „Nie gardź wiankiem poety, łotra i łobuza”), głęboko zakorzenione w polskiej tradycji, począwszy od pieśni Bogurodzica. U Gałczyńskiego mamy do czynienia z żartobliwą, prywatną rozmową z Maryją.
- Cechy formalne wiersza – jest to wiersz sylabiczny, trzynastozgłoskowiec nieregularny, ze średniówką po siódmej sylabie. Występują w nim rymy żeńskie, niedokładne, układ rymów w strofach – krzyżowy.
- Podmiot liryczny – możesz uznać, że jest tożsamy z autorem, osoba mówiąca w wierszu charakteryzuje siebie jako poetę, mówi też o własnej poezji.
- Środki stylistyczne – wymień je i podaj przykłady. Będą to: epitety, których jest najwięcej (np. „ruń wonna”, „noc deszczowa”, „złociste kaczeńce”), porównania („jak sen wariata śniony nieprzytomnie”), rozbudowana apostrofa, anafora „niechaj”.
Zastanów się także, do jakich toposów poety nawiązuje Gałczyński. Jak widzi własną poezję i siebie jako jej twórcę?
- Warto nadmienić, że Gałczyński, na wzór Rimbauda, kreował własną legendę poetycką.
- Poeta – mądry błazen, sowizdrzał, wyśmiewający zakłamanie i absurd świata, ale ocalający przez to sens i radość życia. Dewaluuje swą poezję, aby ocalić indywidualizm i uniezależnić ją od presji i oczekiwań innych.
- Odrzuca poezję jasną, „apollińską” na rzecz „dionizyjskiej” poezji nocy. W tym utworze widać inspiracje dekadenckie, ale potraktowane jako świadomie przyjęta konwencja.
- Poeta – nadwrażliwy – zagubiony w absurdzie świata, próbujący ocalić własne sacrum – to jednocześnie zwrot ku romantyczności, ale i polemika z romantyczną poezją wieszczą.
- Poeta „łotr i łobuz”, buntownik, anarchista, na wzór Villona, ale też Rimbauda, który w imię wolności negował wszelkie normy społeczne i obyczajowe.
Wariant 3
Możesz w nim wykorzystać analizę zawartą w wariancie pierwszym lub drugim. Rozpatrz motywy, toposy poetów, z których korzysta Gałczyński.
- Poeta-wagant – wypowiada się lekceważąco o sławie i o „literaturze wysokiej” („niechaj im sława dźwięczy jak wieża studzwonna”). To także poeta-trefniś, który wyśmiewa absurdalny świat, ale umie także spojrzeć z dystansem na samego siebie („Byli inni przede mną”). Celowo deprecjonuje własną poezję, ale i podkreśla ulotność ludzkiego życia.
- Poeta-dekadent – Gałczyński świadomie nawiązywał do stylu życia bohemy artystycznej przełomu wieków, do jej wrażliwości. Nie spokój „lśniących ksiąg”, ale niepokój i bunt są inspiracją dla twórczości. W poezji Gałczyńskiego brak jednak tragizmu dekadentów, jego melancholia jest zabarwiona ciepłem.
- Poeta-buntownik – topos znany co najmniej od romantyzmu. To poeta niepokorny, może nawet anarchistyczny, kpiący sobie z utartych konwencji i norm społecznych. Gałczyński kreuje się na poetę-wywrotowca – „znają mnie redaktorzy, zna policja konna” (przypomnij sobie, że Gałczyński sympatyzował z nielegalną w dwudziestoleciu międzywojennym partią komunistyczną).
- Poeta-stoik – przyjmujący ze spokojem i dystansem wydarzenia, opinie i autorytety, ale jednak afirmujący życie „albowiem życie wiekuiste a śmierć płonna”.
- Poeta-idealista – swoją potrzebę czystości i ideału odnajduje w Maryi, która jest dla niego połączeniem bóstwa, muzy dającej natchnienie i ziemskiego ideału kobiety.
Warianty zakończenia
Wariant 1
Zwróć uwagę na nowe ujęcie poety i jego roli, polemiczne w stosunku do tych z poprzednich epok, chociaż wykorzystujące niektóre elementy kreacji poety jako osoby.
Ważne jest, że Gałczyński opowiada się za etycznym sensem poezji, choć jednocześnie przybiera maskę błazna i prześmiewcy. Tylko taka postawa chroni przed absurdem zewnętrznego świata i pozwala ocalić autentyczność własnej twórczości i samego siebie. Istotne są dwie ostatnie strofy, odwołujące się do tradycji rozmowy poety-podmiotu lirycznego z Bogiem, które wskazują na związek Gałczyńskiego z tradycją religijną. Pozorny antytradycjonalizm ujawnia swoje głębsze powiązania z typową dla Polski tradycją literacką.
Wariant 2
Możesz potraktować cały wiersz jako świadomą grę i zabawę konwencjami literackimi, a także swoistą, pełną humoru, delikatną prowokację wobec czytelnika. Podsumuj jeszcze raz, do jakich toposów odwołuje się autor: poety-waganta, młodopolskiego dekadenta, oraz buntownika w rodzaju Rimbauda. Warto odnotować to, że Gałczyński nie utożsamia się do końca z żadnym z nich, zakładając w razie potrzeby ich maski; możesz zaryzykować konkluzję, że dzięki autoironii autor unika zdecydowanej odpowiedzi na pytanie: co to znaczy być poetą?
Wariant 3
Przywołaj takie kategorie jak sacrum i profanum. Profanum to świat absurdalny, przypominający oniryczny koszmar. Poeta sam przybiera rolę profana i błazna, bowiem jedyną możliwą reakcją na taki świat jest ośmieszenie go, wyszydzenie fałszywych, „napuszonych” wartości. Poeta także ukazuje swoje różne twarze, korzystając z rozmaitych konwencji i stylów „bycia poetą”. Sfera sacrum zostaje wprowadzona przez rozmowę z Madonną. Jest to jedyna sfera ocalająca dobro, prawdę, czystość dzieciństwa. Poeta zdaje sobie sprawę ze swojej słabości i grzeszności, ale ocala wiarę w uniwersalne wybaczenie i dobro.
Uwaga!
Zwróć uwagę na ważny fakt: Gałczyński, tak jak François Villon w Wielkim testamencie daje wyraz wierze w dobroć i wybaczenie boskiej instancji.
Za to dostałbyś punkty
- analizę struktury formalnej liryku
- analizę środków stylistycznych (epitety, porównania, metafory, anafora) oraz ukazanie roli, jaką pełnią one w kreacji obrazu poety
- analizę języka utworu; wskazanie elementów stylu potocznego i stylu wysokiego
- podkreślenie dwóch naczelnych jakości w poezji Gałczyńskiego – liryzmu i ironii
- pokazanie ambiwalentnych związków poety z romantyzmem; kultem romantycznego wieszcza
- ukazanie istotnych związków z szyderczą poezją wagantów, zwłaszcza François Villona
- podkreślenie nawiązań do toposu poety-dekadenta
- wskazanie na inspirację stylem życia poetów-buntowników, na przykład Arthura Rimbauda
- wydobycie z wiersza Gałczyńskiego głęboko tkwiących w nim pokładów typowo polskiej, maryjnej religijności
- porównanie wiersza Gałczyńskiego z którymś z wierszy współczesnych, mówiących o roli i funkcji poety (np. z Poetą Andrzeja Bursy).
Konteksty
- Poezja wagantów (goliardów) – wyrosła ze średniowiecznego karnawału, ośmieszająca świat uznanych wartości, dystansująca się wobec literatury „wysokiej”, „oficjalnej”.
- Dekadentyzm – styl, moda literacka i obyczajowa przełomu XIX i XX wieku, kreująca postać poety-cygana i melancholika.
- Polska liryka maryjna, np. średniowieczna pieśń Bogurodzica, hymn Juliusza Słowackiego Bogurodzico! Dziewico!
- Poezja Arthura Rimbauda – słynnego poety modernistycznego, genialnego samouka, autora m.in. Sezonu w piekle, znanego z dążenia do absolutnej niezależności i łamania tabu obyczajowego.
Ważne pojęcie
Eklektyzm to łączenie w jednym dziele sztuki różnych elementów formalnych i treściowych zaczerpniętych z różnych epok czy środowisk artystycznych. Termin eklektyzm bardzo często stosowany jest w odniesieniu do literatury; przykładów budowli eklektycznych możemy szukać począwszy od starożytności aż po wiek XXI; jednak bardzo często używa się tego pojęcia, mówiąc o dziełach malarskich, muzycznych czy literackich.
Zobacz: