Ujęcia motywu końca świata w literaturze i malarstwie. Przedstaw zagadnienia na wybranych przykładach.

Komentarz

Koniec świata należy do popularnych motywów literackich i malarskich. Łączy się z podstawowym pytaniem, jakie od wieków zadaje sobie ludzkość: Dokąd zmierzamy? Co czeka nas na końcu naszego życia?

Choć wyobraźnię Europejczyków w znaczący sposób zdominowała biblijna wizja apokaliptyczna, każdy z twórców, każda z epok w inny sposób podchodzą do tego motywu. Jednym koniec świata kojarzył się ­z katastrofą kosmiczną, innym – z drastycznymi, makabrycznymi wydarzeniami, np. czasu wojny i obozów koncentracyjnych, jeszcze innym ze śmiercią – która przecież także zawsze stanowi koniec jakiegoś indywidualnego, małego świata.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Artystyczne wizje końca świata w wybranej epoce. Przedstaw temat na podstawie tekstów kultury wybranej epoki.
  • Koniec świata w literaturze i filmie. Omów na wybranych przykładach.
  • Apokalipsa prywatna i globalna – omów zagadnienie na podstawie wybranych tekstów literackich.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
Różne ujęcia motywu końca świata w literaturze i malarstwie.

Kolejność prezentowanych argumentów
Jeżeli zdecydowałeś się wyodrębnić pewne grupy problemowe i zaprezentować je w porządku chronologicznym, opowiedz kolejno o ujęciu motywu końca świata w:

  • romantyzmie (Krasiński, Mickiewicz)
  • modernizmie (Kasprowicz)
  • tzw. poezji apokalipsy przewidywanej (Czechowicz, Miłosz)
  • tzw. poezji apokalipsy spełnionej (Baczyński, Gajcy, Borowski)
  • dziełach powojennych (Konwicki, Herbert, Miłosz)
  • ujęciu parodystycznym (Gałczyński)

Wnioski
Własne refleksje i zauważenie wpływu klimatu epoki na wizję artysty.

 

Strategie wstępu

Wariant 1

Refleksja o motywie końca świata w literaturze i sztuce.
Zwróć uwagę na to, że motyw ten często pojawia się w literaturze i sztuce w podobnych okolicznościach historycznych, np. wojny, klęski żywiołowe, totalitarna władza.
Wskaż na okrucieństwo i makabrę przedstawień końca świata i dnia Sądu. Na obrazach widzimy zazwyczaj masy skłębionych, anonimowych, nagich, poddawanych torturom ciał, twarze wykrzywione cierpieniem, dramatyczne gesty.

Wariant 2

Biblijne wizje apokaliptyczne

Z pewnością dobrym sposobem rozpoczęcia prezentacji może też być poświęcenie kilku wstępnych uwag biblijnym wizjom apokaliptycznym. To do nich przecież niezmiennie nawiązują wszystkie późniejsze wizje końca świata, przynajmniej na gruncie kultury zachodnioeuropejskiej.

  • Księga Daniela – ludzie, sprzeciwiając się Bogu, dążą do upadku i zagłady. Seria kosmicznych katastrof i zmartwychwstanie ciał poprzedzą interwencję Boga, który, według proroctwa, ocali sprawiedliwych.
  • Księga Ezechiela – dużą część proroctwa Ezechiela zajmują groźby pod adresem występnych. Prorok zapowiada, że rozgniewany grzechami Izraela Bóg sprowadzi zagładę na swój lud (ogień, śmierć, Boży aniołowie z mieczami, sąd nad ludźmi).
  • Księga Apokalipsy – zawiera widzenie świętego Jana, który objawia proroctwa związane z końcem świata. Zapowiada wojny, kosmiczne katastrofy, trzęsienia ziemi, głód, śmierć, sąd nad występnymi i… ukazuje wspaniały obraz nowej ziemi i nowego nieba – Jeruzalem niebiańskie. W księdze znajduje się wiele figur symbolicznych, których znajomość jest niezbędna do zrozumienia powstających w kręgu zachodnioeuropejskiej kultury utworów nawiązujących do tematu końca świata, np.: siedem pieczęci, siedem trąb, siedem czasz, wielka nierządnica, bestia apokaliptyczna – Antychryst, cztery zwierzęta (lew, wół, orzeł, zwierzę o ludzkiej twarzy).
    Należy zauważyć, że obok obrazów budzących grozę, prorocy zapowiadają również zwycięstwo dobra: triumf kościoła i Chrystusa nad szatanem.

 

Strategia rozwinięcia

Proponujemy różne sposoby przedstawiania końca świata ująć w grupy problemowe, a następnie przedstawić je w porządku chronologicznym:

Romantyzm

  • Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia. Walka obozu arystokratycznego (pod wodzą Hrabiego Henryka) z rewolucjonistami (których przywódcą był Pankracy) przypomina nieco apokaliptyczną wizję końca świata (makab­ryczne obrazy: ostrzone kosy i noże, ścinane głowy, wisielcy, dziwaczne obrzędy, wrażenie chaosu, brzydoty). Jednocześnie rewolucjoniści planują na gruzach starego i zepsutego stworzyć nowy świat.
  • Adam Mickiewicz, Dziady, część III. Nawiązania do apokalipsy zawiera zwłaszcza Widzenie Księdza Piotra.

Modernizm

Ekspresjonistyczne wizje tragedii ludzkości i końca świata fascynowały poetów epoki modernizmu, dekadentów, pesymistycznie nastawionych do świata i przekonanych o jego szybkim końcu:

  • Jan Kasprowicz, Dies irae, Święty Boże, święty mocny (hymny). Kasprowicz podejmuje motyw ­wadzenia się z Bogiem, rozważa problem pochodzenia zła w świecie i człowieka stojącego w obliczu Sądu Ostatecznego. Bóg stworzył człowieka skłonnego do grzechu, ale nie zamierza mu pomóc w pokonaniu zła, za to przystępuje do bezwzględnego, surowego sądu, który nikogo nie ocali przed zagładą. Wyobrażenie pełne grozy, tragizmu, katastroficzne, utrzymane w poetyce ekspresjonis­tycznej.

Tzw. poeci apokalipsy przewidywanej

  • Józef Czechowicz, Żal, Modlitwa żałobna. W obu wierszach obecne jest katastroficzne obrazowanie: np. „ryk głodnych ludów”, „nozdrza wietrzą czerwony udój”, „gorący potop”, „żniwa huku i blasków”, „zórz ogniowa kra” poeta zwraca również uwagę na jednostkowe ludzkie tragedie i śmierci: „dziecko w żywej pochodni”, „bombą trafiony w stallach”, „powieszony podpalacz”, „czarny krzyżyk na listach”. Podmiot Modlitwy żałobnej zwraca się do Boga z żarliwym błaganiem o ocalenie.
  • Czesław Miłosz, Roki, Walc. Wszechświat pogrąża się w rozpadzie, a towarzyszą temu różne zjawiska – płonie ogień – żywioł zagłady, widać popioły i unoszący się dym. Ludzie oczekują apokalipsy. Walc to wiersz powstały w okupowanej Warszawie w 1942 roku. Został w nim zastosowany chwyt odwrócenia porządku czasowego: wojna – czas dopełniającej się apokalipsy jest tematem proroctwa wypowiedzianego z perspektywy 1910 roku. A oto występujące w wierszu katastroficzne obrazy: „tłumy biegnące wśród śmiertelnej wrzawy”, krew rumieniąca śnieg, skrzepłe ciała, dymiące słońce, czarne wody, czerwone słońce.

Poeci apokalipsy spełnionej

Okrutne doświadczenia II wojny światowej i zagłada powszechnie uznawanych wartości przemówiły do wyobraźni pisarzy i poetów pokolenia Kolumbów. Wątki makabryczne, wiersze zapisujące nocne koszmary, poczucie nierealności świata, obsesja śmierci nabierającej znamion kosmicznej katastrofy to charakterystyczne cechy poezji Tadeusza Gajcego. ­Katastroficzne obrazowanie nietrudno również odnaleźć w wierszach Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Tadeusz Borowski należał do tych przedstawicieli pokolenia wojennego, którzy przeżyli piekło obozów koncentracyjnych. W jego opowiadaniach odsłonięta zostaje techniczna strona masowych egzekucji, Oświęcim jest perfekcyjnie działającą fabryką śmierci.

Po wojnie

  • Tadeusz Konwicki, Mała apokalipsa. Mała, czyli prywatna – bohater ma zaprotestować poprzez akt samospalenia i… nasza, polska. W komunistycznej rzeczywistości groteska wciąż miesza się z tragizmem. Panuje chaos: Warszawa znajduje się w stanie ruiny, rozpadowi miasta towarzyszy degradacja hierarchii społecznej i ludzkiej moralności (ludzie są zagubieni, przerażeni, a jednocześnie przekupni i skłonni do zdrady, nie ma żadnych ideałów, słowo „prawda” okazało się pustym dźwiękiem). Koniec świata to banalne, codzienne zło, z którym zmagają się bohaterowie.
  • Zbigniew Herbert, U wrót doliny. Już w tytule wiersza pojawia się nawiązanie do Doliny Jozafata – miejsca Sądu z biblijnej Księgi Joela. Zebrały się tam tłumy, pilnowane przez bezwzględnych, odłączających dzieci od matek, odbierających wszystkim rzeczy osobiste i pamiątki, aniołów. Wizja przypomina autentyczne, znane m. in. z literatury, sceny z obozów koncentracyjnych, ludzi prowadzonych do komór gazowych.
  • Czesław Miłosz, Oeconomia divina. Rozpadają się drogi, miasta, lotniska. Zagłada obejmuje nie tylko cywilizacyjny, ale i duchowy dorobek pokoleń. Ludzkim istnieniom zabrakło uzasadnienia, sensu, celowości. Wiersz można interpretować jako pesymistyczną diagnozę współczesnej kultury.
  • Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata. Wiersz w ironiczny sposób nawiązuje do Apokalipsy św. Jana. Opis świata w chwili spełniającej się apokalipsy jest niemal realistyczny, jego przedmiotem jest zwyczajne nadmorskie miasteczko, którego mieszkańcy (rybak, kobiety, pijak, staruszek) „uchwyceni są” w trakcie wykonywania swoich codziennych, zwyczajnych zajęć. Nikt, oprócz staruszka przewiązującego pomidory, nie wierzy w spełnianie się apokalipsy.

Ujęcie parodystyczne

  • Konstanty Ildefons Gałczyński, Koniec świata. Wizje świętego Ildefonsa, czyli Satyra na Wszechświat. Groteskowy poemat, wizja zagłady trochę przeraża a trochę śmieszy, wydrwiona zostaje ludzka małość i głupota, chaotyczność, niepotrzebność i bezsens ludzkich działań. Najpierw pękają lustra, potem z kościołów uciekają święci, ryczy bydło, ulicami idą pochody biczowników, jaskółkom siwieją skrzydła, umierają wszyscy chorzy w szpitalach, rajcują przekupki, dzwony biją na trwogę… Aż wreszcie udręczona ludzkość decyduje się zorganizować pochód protestacyjny przeciw końcowi świata. Śmieszy, a jednocześnie przeraża. Poemat Gałczyńskiego przypomina trochę uśmiech na twarzy wisielca.

 

Strategia zakończenia

Opowiedz, które wizje i dlaczego, wzbudziły u Ciebie największe zainteresowanie. Zastanów się, dlaczego koniec świata jest tak ważnym motywem w literaturze i sztuce. Zwróć uwagę na to, że motyw końca świata zawsze fascynował artystów. Na sposób jego ujęcia w konkretnym dziele sztuki olbrzymi wpływ miała jednak zawsze epoka, w której owo dzieło powstawało.

Przydatne sformułowania

  • Niezwykłość i zagadkowa symbolika Apokalipsy wzbudzały zainteresowanie twórców różnych epok – malarzy, rzeźbiarzy, pisarzy i poetów.
  • W przedstawieniach końca świata kosmos i ludzkość najczęściej dzielona jest według kryteriów dobra i zła, światłości i ciemności, odkupienia i sądu, nagrody i kary.
  • Obecność motywu apokalipsy potęguje katastroficzną wymowę dzieła, obrazuje totalne zniszczenie, chaos, klęskę doczesnego świata i jego odrodzenie, upadek ludzkości i walkę dobra ze złem.

 

Pytania do dyskusji

Które z omawianych dzieł zainteresowało Cię najbardziej, dlaczego?

Proponowana odpowiedź
Najżywsze zainteresowanie wzbudziły we mnie wiersze współczesnych poetów, Miłosza, Herberta, Gałczyńskiego. Zwracają oni uwagę, że końcowi świata nie musi towarzyszyć kosmiczna katastrofa ani zadziwiające, fantastyczne, nadprzyrodzone zjawiska. Tym, co przeraziło współczesnych poetów, była zwykła, otaczająca ich na co dzień rzeczywistość. Krzywdy, jakie ludziom są w stanie wyrządzać inni ludzie, pamięć o okrucieństwach II wojny, o obozach koncentracyjnych. A także bezsensowność i bezmyślność czynności podejmowanych przez zajętych wyłącznie własnymi, płaskimi interesami ludzi. Wszystko to skłania do refleksji o sensie i celowości naszej kultury.

 

Przydatne pojęcia

  • apokalipsa (gr. objawienie) objawienie, wizja; zjawisko przerażające, tajemnicze;
  • apokastaza (gr. odnowienie) wyraża nadzieję na powrót do stanu doskonałości wszystkiego, co upadłe (m.in. grzeszników, demonów);
  • dies irae – „dzień gniewu”, czyli Sądu Ostatecznego;
  • katastrofizm – przekonanie, najsilniej dające o sobie znać w XX wieku, o zmierzchu, wygasaniu lub przewidywanej katastrofie kultury zachodniej. Rzecznikami tego poglądu byli: Oswald Spengler, Arnold Toynbee, w Polsce: Florian Znaniecki i Marian Zdziechowski. Najpełniejszą koncepcję katastrofizmu przedstawił w okresie międzywojennym Stanisław Ignacy Witkiewicz;
  • makabra – coś strasznego, przerażającego, budzącego grozę, okropność, koszmar;
  • paruzja – zapowiadany przez proroków powrót Chrystusa pod koniec dziejów na świat, jako triumfatora nad złem, wskrzesiciela umarłych i sędziego świata;
  • poezja czasu apokalipsy – twórczość poetów czasu II wojny światowej, przede wszystkim Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego.

I inne: wizje katastroficzne, katastroficzna metaforyka, katastroficzne obrazowanie, frenezja, chaos, rozpad, apokalipsa totalna i apokalipsa prywatna.

 

Bibliografia

Literatura
• Biblia: Księga Apokalipsy, Księga Daniela, Księga Ezechiela.
• Tadeusz Borowski, Pożegnanie z Marią, Kamienny świat
• Józef Czechowicz, Żal, Modlitwa żałobna
• Konstanty Ildefons Gałczyński, Koniec świata. Wizje świętego Ildefonsa czyli Satyra na Wszechświat (poemat)
• Zbigniew Herbert, U wrót doliny
• Jan Kasprowicz, Dies irae
• Tadeusz Konwicki, Mała apokalipsa
• Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
• Adam Mickiewicz, Dziady część III (zwł. Widzenie księdza Piotra)
• Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata, Roki, Walc, Oeconomia divina
• Stanisław Ignacy Witkiewicz, Pożegnanie jesieni, Nienasycenie, Szewcy

Malarstwo

  • Krzysztof Boguszewski, Niebieskie Jeruzalem – obraz znajdujący się w katedrze poznańskiej
  • Hieronim Bosch, tryptyk z Sądem Ostatecznym
  • Michał Anioł, Sąd Ostateczny, fresk z Kaplicy Sykstyńskiej
  • Hans Memling, Sąd Ostateczny – o tym dziele nie wolno zapomnieć, słynny tryptyk Memlinga znajdował się w koś­ciele Mariackim w Gdańsku, dziś można go obejrzeć w Gdańskim Muzeum Narodowym.
  • Jan van Eyck, Sąd Ostateczny