Dane personalne

  • Personalia rodziców: Konstancja Habsburżanka i Zygmunt III Waza
  • Urodzony: 22.03.1609
  • Stan cywilny: żonaty – Ludwika Maria Gonzaga, wdowa po Władysławie IV
  • Zawód: król Polski (1648-1668)
  • Zmarł: 16.12.1672 w Nevers
  • Przyczyna śmierci: zapalenie płuc
  • Pochowany: na Wawelu w Krakowie, serce pozostało w Paryżu

Elekcyjne przepychanki

Gdy umierał król Władysław IV, na Ukrainie rozpoczynało się powstanie kozackie. Trzeba było szybko wybrać nowego władcę. Kandydatami do korony byli dwaj młodsi, przyrodni bracia Władysława:

  • Jan Kazimierz,
  • Karol Ferdynand.

Obaj zawzięcie walczyli o tron. Czas płynął. W listopadzie roku 1648 obradujący senatorowie i szlachcice otrzymali list od przywódcy zbuntowanych Kozaków, Bohdana Chmielnickiego, w którym popierał on kandydaturę Jana Kazimierza. 20 listopada Jan Kazimierz został królem.

Powstanie Kozaków

Kozaczyzna

Ludzie, którzy podnieśli broń przeciw Rzeczypospolitej, stanowili grupę ruskich i polskich chłopów zbiegłych od swych panów na tereny Ukrainy. Dołączała się do nich uboga ludność miast oraz wielu awanturników. Na Zaporożu, czyli obszarach nad dolnym Dnieprem, powstała Sicz – silnie ufortyfikowany obóz kozacki. Kozacy stworzyli własne wojsko. Polscy królowie (od Zygmunta Augusta) w czasie wojen korzystali z usług Kozaków w zamian za żołd. Kozacy byli często niezadowoleni z warunków tej służby. Już w wieku XVI zaczęły wybuchać powstania kozackie, zawsze tłumione przez wojska Rzeczypospolitej. Ale tym razem Kozacy stali się trudnym przeciwnikiem.

Gdy król Władysław IV przygotowywał się do wojny z Turcją i Tatarami, liczył na wsparcie Kozaków. Kozacy powiększyli wojsko i zaczęli się zbroić. Kiedy stało się jasne, że do wojny nie dojdzie, poczuli się zawiedzeni. Zdolny przywódca, jakim był Chmielnicki, wykorzystał ich niezadowolenie przeciwko Rzeczypospolitej. Był człowiekiem niezwykle utalentowanym. Prócz zdolności przywódczych i wojskowych mógł pochwalić się znajomością pięciu języków – poza rodzimym ukraińskim znał polski, ruski, turecki, tatarski i łacinę.

Wstydliwe klęski

Kozacy walczący z siłami Rzeczypospolitej zapewnili sobie pomoc Tatarów. W bitwach pod Żółtymi Wodami i pod Korsuniem (jeszcze przed objęciem tronu przez Jana Kazimierza) ich połączone siły zniosły armię polską. Do ponownego starcia doszło pod Piławcami (wrzesień 1648). Odtworzona armia polska i masy pospolitego ruszenia uciekły na wieść o zbliżaniu się Tatarów. Siły Chmielnickiego doszły pod Lwów i Zamość. Olbrzymie obszary Rzeczypospolitej znalazły się pod jego panowaniem. Kozacy mordowali szlachtę, katolickich księży i Żydów. Płonęły dwory, wsie i miasteczka.

Siły polskie broniące Wołynia pod dowództwem księcia Jeremiego Wiśniowieckiego zamknęły się w obozie warownym w Zbarażu, gdzie wytrzymały szturmy Kozaków i Tatarów. Idący im z pomocą na czele armii król został otoczony pod Zborowem. Przekupieni Tatarzy opuścili Kozaków. Musiało dojść do ugody Kozaków z Polakami. Nie na wiele się ona zdała – w 1651 r. doszło do zaciętej bitwy pod Beresteczkiem. Stanęło naprzeciw siebie ok. 60 tys. Polaków i 100 tys. Kozaków i Tatarów. Siły tatarskie uciekły z pola walki, a Kozacy zostali całkowicie rozbici. Nie zakończyło to wojny. W roku następnym 10 tys. polskich żołnierzy zostało zmasakrowanych w bitwie pod Batohem.
Kozacy w końcu zrozumieli, że nawet z pomocą Tatarów nie dadzą rady Rzeczypospolitej. Postanowili szukać podpory w silniejszym sprzymierzeńcu. W 1654 r. w Perejasławiu Kozacy przyjęli zwierzchnictwo cara. Wmieszanie się Rosji w konflikt spowodowało ostatecznie podział Ukrainy.

Znów wojna z Rosją

Następstwem układu w Perejasławiu był wybuch wojny polsko-rosyjskiej. Kapitulował po mężnej obronie Smoleńsk (1654), poddawały się miasta i twierdze polskie. W roku 1655 Rosjanie zajęli Grodno i Wilno. Polska nie miała innego wyboru – w roku następnym zawarto z Rosją rozejm w Niemieży, godząc się na razie z jej zdobyczami.

Odwet przeciw Rosji podjęto w roku 1660. Z rąk moskiewskich w 1661 r. odebrano Wilno. Polska była jednak wyczerpana wojnami. W roku 1667 zawarto rozejm w Andruszowie: Rzeczpospolita oddała ziemię smoleńską, siewierską i czernihowską oraz część Ukrainy na lewym brzegu Dniepru wraz z Kijowem.

Potop szwedzki

Przegrana walkowerem

Kiedy trwały walki na Ukrainie, a Rosjanie zalewali Litwę, na Polskę wyruszył król Szwecji Karol X Gustaw. W lipcu roku 1655 szlacheckie pospolite ruszenie zebrane pod Ujściem dla obrony Wielkopolski skapitulowało i oddało prowincję pod protekcję, czyli pod panowanie Karola Gustawa. Warszawa poddała się bez walki. Magnaci i szlachta masowo uznawali za króla Karola Gustawa. Rządzący na Litwie hetman Janusz Radziwiłł i jego kuzyn Bogusław również przyjęli zwierzchnictwo szwedzkiego monarchy. Jan Kazimierz musiał uciekać z kraju. Udał się na Śląsk.

Opór

Wkrótce Szwedzi sami zrazili do siebie Polaków. Gwałty i rabunki nie ustawały. Wywożono wszystko: nie tylko kosztowności i złoto, ale także marmurowe posadzki z pałaców, a nawet chłopskie kosy i inne narzędzia rolnicze. Nic dziwnego, że w całym kraju zaczęły pojawiać się oddziały tworzone przez szlachtę i chłopów walczące z najeźdźcą.

Na wieść o oporze Jan Kazimierz powrócił z wygnania. Utalentowany wódz, Stefan Czarniecki, nie mogąc pokonać Szwedów w otwartych starciach, prowadził tzw. wojnę szarpaną, napadając na mniejsze oddziały szwedzkie. Walki toczone ze zmiennym szczęściem trwały długo. Dopiero w roku 1660 zawarto pokój w Oliwie. Szwecja nie uzyskała nabytków terytorialnych w Polsce, zobowiązała się również oddać niektóre zrabowane dobra. Warunku tego jednak nie spełniła.

Klasztor przeciw Szwedom

Kiedy magnaci i szlachta składali wiernopoddańcze hołdy Karolowi Gustawowi i wyrzekali się prawowitego władcy Jana Kazimierza, sprzeciwiła się najeźdźcy załoga klasztoru jasnogórskiego. Obroną dowodził przeor Augustyn Kordecki. Szwedom mimo ponawianych prób nie udało się opanować świątyni zamienionej w twierdzę. Szwedzi byli protestantami i atakowali katolickie sanktuarium. Dla Polaków, w większości katolików, wojna ze szwedzkim „potopem” stała się wojną w obronie wiary.

Niedoszły rozbiór

Karol Gustaw przekonał się, że sam Polski nie opanuje. Postanowił wciągnąć do współpracy także innych władców. W roku 1657 w Radnot w Siedmiogrodzie podpisano układ przewidujący rozbiór Polski:

  • Szwedzi mieli otrzymać Prusy Królewskie, część Mazowsza, Żmudź i Inflanty.
  • Fryderyk Wilhelm elektor (władca) brandenburski miał dostać Wielkopolskę.
  • Część Litwy przeznaczono dla Bogusława Radziwiłła.
  • Ukraina przypadła Chmielnickiemu.
  • Resztę ziem polskich miał przyłączyć książę siedmiogrodzki Jerzy Rakoczy.

Z planów rozbiorowych nic nie wyszło. W wieku XVII Polska miała jeszcze dość sił, by pokonać przeciwników i chociaż okrojona terytorialnie, wyszła obronną ręką z tarapatów.

Utrata lenna

Na wojnach toczonych w Polsce najlepiej wyszedł Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski i książę Prus. Wbrew zobowiązaniom lennym w stosunku do Rzeczypospolitej poparł Szwedów, a gdy zobaczył, że ci przegrywają, przeszedł na stronę Jana Kazimierza. Nie za darmo. Prusy Książęce przestały być lennem Polski (rok 1657).

Uwaga! Pierwszy zerwany sejm
W roku 1652 po raz pierwszy zerwano obrady sejmu, stosując prawo liberum veto. Zrobił to poseł Władysław Siciński na polecenie jednego z magnatów. Protest wyrażony okrzykiem „nie pozwalam!” unieważniał wszystkie postanowienia, gdyż do podjęcia uchwał potrzebna była zgoda wszystkich posłów. Cała praca sejmu szła na marne, nie można było wprowadzić nowych praw i ustaw.

Wygnanie arian

W roku 1658 sejm podjął uchwałę nakazującą braciom polskim zwanym arianami (odłam protestantów) przejście na katolicyzm lub opuszczenie kraju. Była to kara za popieranie Szwedów. Oczywiście nie wszyscy arianie współpracowali z najeźdźcami. Wydanie takiego aktu świadczyło o narastającej w Polsce nietolerancji religijnej.

Skutki wojen

Polska wyszła z zawieruch wojennych straszliwie okaleczona:

  • Poniosła ogromne straty terytorialne: odpadły ziemie smoleńska, czernihowska, siewierska, część Ukrainy z Kijowem, uniezależniły się Prusy Książęce.
  • W Rzeczypospolitej ubyło ludności. 1/3 mieszkańców Rzeczypospolitej zmarła na skutek zaraz, głodu lub zginęła od miecza. Z około 9-10 milionów za panowania Władysława IV pozostało 6-7 milionów.
  • Ogromne straty poniosły miasta i miasteczka. Część z nich przestała istnieć, inne wegetowały i zamieniły się w osady rolnicze. Spalono setki wsi.
  • Z Polski wywieźli Szwedzi ogromną ilość obrazów, rzeźb, całe zbiory bibliotek i archiwów.
  • Zubożała i podupadła Warszawa kilkakrotnie przechodząca z rąk do rąk.

Żegnaj, Polsko!

Zniechęcony trudnościami rządzenia w Polsce, stale zmagający się z przeciwnikami politycznymi, król postanowił zrzec się korony. Abdykował w roku 1668 i udał się do Francji. Szlachta nie żałowała Jana Kazimierza. Król, który łatwo zrażał do siebie ludzi, nie cieszył się popularnością. Ale plusem jego rządów były spore talenty militarne. W okresie najazdu szwedzkiego zaskarbił sobie uznanie wielu żołnierzy.

 

Datownik

1648 – elekcja Jana Kazimierza – 20 XI
1648 -1658 wojny i ugody z Kozakami
1649

  • obrona przez Jeremiego Wiśniowieckiego oblężonego Zbaraża – VII-VIII
  • ugoda z Kozakami w Zborowie
  • ślub z Ludwiką Marią Gonzagą – wdową po Władysławie IV

1651

  • zwycięstwo nad Tatarami i Kozakami pod Beresteczkiem – VI
  • ugoda w Białej Cerkwi – 28 IX

1652

  • klęska Polaków pod Batohem – 2-3 VI
  • pierwsze zerwanie sejmu – 8 III

1654-1667 wojny z Rosją

  • przyjęcie przez Kozaków w Perejasławiu zwierzchnictwa cara
  • bitwa z Rosjanami pod Szkłowem – VIII
  • utrata przez Polaków Smoleńska – X

1655

1655-1660 – wojna ze Szwecją (tzw. potop szwedzki)

  • kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem – 25 VII
  • zdobycie Wilna przez Rosjan – 8 VIII
  • ugoda w Kiejdanach – 18 VIII
  • ucieczka króla na Śląsk
  • obrona Jasnej Góry przed Szwedami – XI – XII

1656

  • śluby Jana Kazimierza we Lwowie
  • bitwa pod Warszawą – 28-30 VII
  • rozejm z Rosją – 3 XI

1657

  • układ w Radnot (plany rozbioru Rzeczypospolitej)
  • najazd księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego i jego kapitulacja – 22 VII
  • zrzeczenie się praw do Prus Książęcych przez Rzeczpospolitą

1658

  • wypędzenie arian z Polski
  • ugoda w Hadziaczu z Kozakami – 16 IX

1658-1659 wyprawa Stefana Czarnieckiego do Danii (pomoc w wojnie ze Szwedami)
1660

  • pokój w Oliwie (utrata większej części Inflant) – 3 V
  • kapitulacja Rosjan pod Cudnowem – 3 XI

1661 – odzyskanie Wilna
1663 – wyprawa przeciw Rosji
1665 – rokosz Jerzego Lubomirskiego

1667

  • rozejm w Andruszowie – 30 I
  • śmierć królowej – 10 V

1668 – abdykacja Jana Kazimierza – 16 IX