Polskim państwem podziemnym część współczesnych historyków nazwała struktury instytucjonalne podziemia w latach 1939-1945, lojalne wobec emigracyjnego rządu. Rządzący komuniści kwestionowali sensowność tego określenia, przypominając, że możliwości podziemnego państwa były ograniczone (okupacja). Nie można jednak kwestionować jego dokonań, sprawnej organizacji, autorytetu w społeczeństwie. Oczywiste, że w owym wojennym czasie na plan pierwszy wysunęły się struktury wojskowe.

 

Początki państwa podziemnego

Jeszcze w dogorywającej, po kampanii wrześniowej, stolicy grupa oficerów, na czele z generałem Michałem Tokarzewskim-Karasiewiczem, zawiązała Służbę Zwycięstwu Polski (SZP).

  • Polityczną nadbudowę SZP stanowiła Rada Główna Obrony Narodowej z Mieczysławem Niedziałkowskim na czele.
    Meldunek o utworzeniu organizacji przesłano do Londynu. Generał Sikorski przeciwny był fuzji działalności politycznej i wojskowej, preferował ich rozdzielenie.
  • Sikorski zdecydował się na rozwiązanie SZP i na jej miejsce powołał apolityczny i ogólnonarodowy Związek Walki Zbrojnej (grudzień 1939) z generałem Kazimierzem Sosnkowskim.

Dzięki pobytowi na obczyźnie większe znaczenie mieli krajowi komendanci tej organizacji lub jej następczyni – Armii Krajowej (AK). Sosnkowski pełnił rolę oficjalnego komendanta, ale praktycznie kierowali organizacją oficerowie w kraju. Generał Stefan Rowecki-Grot otrzymał nominację na szefa okupacji niemieckiej, a Tokarzewski radzieckiej (wkrótce został aresztowany przez NKWD). W tym samym czasie doszło do aresztowań polityków RGON. Działacze PPS-Wolność, Równość, Niepodległość, Stronnictwa Narodowego, Stronnictwa Ludowego, z czasem Stronnictwa Pracy, utworzyli w lutym 1940 roku Polityczny Komitet Porozumiewawczy obok ZWZ; w założeniu przewidywano harmonijną współpracę. Ambitny generał Rowecki starał się podporządkować sobie PKP, ten jednak bronił swojej suwerenności, przekształcając się w tzw. Główny Komitet Polityczny.

Zmiany w sytuacji na frontach spowodować musiały latem 1940 roku reorganizację podziemia.

  • Rowecki otrzymał oficjalnie stanowisko zastępcy komendanta głównego, a kierownictwo ZWZ przekształcono w Komendę Główną.
  • Główny Komitet Polityczny przekształcony został w Delegaturę Rządu na Kraj.
  • Sikorskiemu nie podobała się ta samodzielna inicjatywa, wznowił więc działalność PKP. Do kompromisu doszło jednak w grudniu 1940 roku. Działacze Komitetu wspólnie z Sikorskim uzgodnili powołanie delegata rządu – Cyryla Ratajskiego (byłego prezydenta Poznania, twórcy targów). Instytucja Delegatury powołała też swoje struktury terenowe, stając się w ten sposób administracją podziemnego państwa.

 

Próby zjednoczenia państwa podziemnego

W styczniu 1942 roku generał Sikorski, aby dowartościować żołnierzy ZWZ, zmienił nazwę na AK, co również potwierdziło sukcesy prac scaleniowych.

  • W 1943 roku, w efekcie rozmów partyjnych w kraju i na emigracji, do struktur AK weszły Bataliony Chłopskie (BCh), wielka organizacja podległa Stronnictwu Ludowemu, chociaż nie wszystkie jej ogniwa uznały ten fakt, do Komendy Głównej dokooptowano generała Franciszka Kamińskiego, szefa Batalionów.
  • Zarówno Delegatura (kolejni szefowie to Jan Piekałkiewicz, Jan Stanisław Jankowski, Stefan Korboński), jak i AK rozwijały swoją działalność (po aresztowanym Roweckim, kolejni komendanci to Tadeusz Komorowski, pseud. Bór i Leopold Okulicki, pseud. Niedźwiadek.
  • Delegatura tworzyła bądź nadzorowała instytucje niezbędne do funkcjonowania podziemnej administracji (tajne nauczanie, sądy, informacja, działalność wydawnicza), czasami ocierała się kompetencyjnie o podobną działalność komórki KG AK – Biura Informacji i Propagandy.

 

W 1942 roku komendant AK oraz delegat rządu utworzyli Kierownictwo Walki Cywilnej, koordynujące działania z zakresu administracyjno-wojskowego. Długoletnim szefem był Stefan Korboński.

  • W 1943 roku utworzono Kierownictwo Walki Podziemnej koordynujące działania konspiracyjne organizacji cywilnych i wojskowych.
  • Powoli formowała się też instytucja o charakterze quasiparlamentu – tzw. Krajowa Reprezentacja Polityczna wywodząca się z PKP. Nabierała ona znaczenia przy rozpoczynającej się ostrej rywalizacji o władzę w wyzwolonym kraju z komunistami, silnymi dzięki poparciu ZSRR.
  • 9 stycznia 1944 roku po powstaniu samozwańczej KRN (Krajowej Rady Narodowej), głoszącej się jedyną legalną władzą i podziemnym parlamentem, powstała z kolei Rada Jedności Narodu pełniąca rolę konspiracyjnego sejmu z Kazimierzem Pużakiem na czele (program – „O co walczy naród polski”).

Premierzy rządu emigracyjnego czasu wojny:

  • Władysław Sikorski – od końca września 1939 – do lipca 1943
  • Stanisław Mikołajczyk – od lipca 1943 do listopada 1944
  • Tomasz Arciszewski – od listopada 1944 (funkcje pełnił do 1947)

Siedziby rządu emigracyjnego:

  • Paryż – październik 1939,
  • Angers – listopad 1939-czerwiec 1940,
  • Londyn – czerwiec 1940 – do końca wojny

Ambasadorzy rządu emigracyjnego w ZSRR:

  • Stanisław Kot
  • Tadeusz Romer