Ruch reformatorski w Kościele zachodnim
Upadek autorytetu papiestwa, zeświecczenie biskupów i opatów i niemoralne życie duchowieństwa mające miejsce w X w. wywołały reakcję w postaci ruchu odnowy Kościoła. Jego ośrodkami stały się niektóre klasztory, a zwłaszcza klasztor w Cluny (we francuskiej Burgundii). Panowały tam surowe obyczaje i dbano o podnoszenie poziomu moralnego i umysłowego mnichów. Klasztor wyjęto spod zwierzchnictwa biskupów i poddano go bezpośrednio papieżowi. Uzyskał też pozwolenie na wprowadzanie reform w innych klasztorach. Powstała w ten sposób kongregacja – związek zreformowanych klasztorów. Należące do niej klasztory były podporządkowane władzy opata Cluny. Pod wpływem zakonników kluniackich feudałowie zaprzysięgali rozejm boży („Treuga Dei”), zawieszenie walk na czas wielkiego postu, adwentu i każdego tygodnia od środy wieczorem do poniedziałku rano. Wysunięto też program reformy całego Kościoła, wzmożenia dyscypliny i celibatu – bezżeństwa księży.
Wzrost znaczenia papieży
Od czasów koronacji cesarskiej Ottona I rosło znaczenie papiestwa w Kościele zachodnim. Wprawdzie znalazło się ono w zależności od cesarstwa, ale za to uzyskało swobodę w stosunkach z innymi siłami feudalnymi, wzmocniło władzę kościelną nad biskupami i przeprowadziło reformy obyczajowe – popierał je w tym cesarz Henryk III (1039-1056). Przy jego współudziale wydano zarządzenia przeciw symonii – kupowaniu stanowisk kościelnych.
Schizma wschodnia (1054)
Pogłębiły się w tym czasie rozdźwięki między łacińskim Kościołem zachodnim a greckim Kościołem wschodnim. Drobny spór dotyczący obrzędów doprowadził w 1054 r. do zerwania łączności między obydwoma Kościołami i obłożenia się wzajemnymi klątwami (schizma). Powstały w ten sposób wyznania: rzymskokatolickie i prawosławne.
Walka papiestwa z cesarstwem
Po śmierci Henryka III, tron w Niemczech objął małoletni Henryk IV (1056-1106). Wykorzystano to w Rzymie do rozluźnienia zależności papiestwa od cesarstwa. Papież Mikołaj II wydał dekret o konklawe – wyborze papieża. Miało go dokonywać zamknięte grono kardynałów (papieska rada przyboczna). Do cesarza miano zwracać się tylko o zatwierdzenie elekta.
Do zupełnego uniezależnienia papiestwa dążył Grzegorz VII (1073-1085). Wprowadził on celibat, a 1075 r. wydał dekret o zniesieniu świeckiej inwestytury (prawa nadawania godności kościelnych). Zniesienie świeckiej inwestytury było ciosem dla monarchy niemieckiego, pozbawiało go bowiem potęgi politycznej i finansowej – biskupi byli przecież jego pomocnikami i wykonawcami jego woli, a dobra biskupie podstawą skarbu królewskiego. W odpowiedzi na to z inicjatywy Henryka IV zwołano synod (zjazd biskupów) w Wormacji (1076), który uznał wybór Grzegorz VII za nieważny. Papież z kolei rzucił uroczystą klątwę na Henryka IV i zwolnił z przysięgi wierności wszystkich jego poddanych. Wywołało to opozycję feudałów i kleru przeciw Henrykowi IV w Niemczech. Zagrożony utratą tronu w 1077 r. udał się w szacie pokutniczej i boso do Canossy (w Toskanii), błagać papieża o przebaczenie. Był to moment największego w historii triumfu władzy kościelnej nad świecką. W kilka lat później Henrykowi 1V, udało się jednak pokonać Grzegorza VII i osadzić na tronie papieskim swego kandydata.
Za panowania Henryka V (1106-1125) zawarto kompromisowy układ z papieżem Kalikstem II. W 1122 r. podpisano konkordat wormacki kończący walkę o inwestyturę. Wprowadzał on zasadę wyboru biskupów przez duchowieństwo, inwestytury tj. nominacji na dostojnika kościelnego udzielać miał papież. Natomiast cesarz przez nadawanie związanych z biskupstwem dóbr (beneficjów) jako lenna, podkreślał swoje prawa senioralne wobec biskupa. Konkordat faktycznie uniezależniał duchowieństwo od cesarza, co w przyszłości utrudni walkę cesarzy z rozbiciem feudalnym, był też częściowym zwycięstwem programu papieskiego.
Datownik
1039-1056 – panowanie Henryka III
1054 – schizma wschodnia
1056-1106 – panowanie Henryka IV
1077 – Canossa
1106-1125 – panowanie Henryka V
1122– konkordat wormacki