Adam Zagajewski

Szybki wiersz

Słuchałem śpiewu gregoriańskiego
w pędzącym samochodzie,
na autostradzie, we Francji.
Drzewa spieszyły się. Głosy mnichów
chwaliły niewidzialnego Pana
(o świcie, w drżącej od chłodu kaplicy).
Domine, exaudi orationem meam*,
prosiły męskie głosy tak spokojne
jakby zbawienie rosło w ogrodzie.
Dokąd jechałem? Gdzie schowało się słońce?
Moje życie leżało rozdarte
po obu stronach drogi, kruche jak papier mapy.
Razem ze słodkimi mnichami
zmierzałem w stronę chmur, sinych,
ciężkich i nieprzeniknionych,
w stronę przyszłości, otchłani
połykającej twarde łzy gradu.
Daleko od świtu. Daleko od domu.
Zamiast murów – cienka blacha.
Ucieczka zamiast czuwania.
Podróż zamiast zapomnienia.
Zamiast hymnu – szybki wiersz.
Przede mną
biegła mała, zmęczona gwiazda
i błyszczał asfalt szosy,
wskazując, gdzie jest ziemia,
gdzie ukrywa się brzytwa horyzontu,
a gdzie czarny pająk wieczoru
i noc, wdowa po tylu marzeniach.

 

Kto mówi w wierszu?

Wspominający jazdę samochodem i słuchanie śpiewów gregoriańskich poeta.
Skąd o tym wiadomo? – świadczą o tym słowa: „Słuchałem śpiewu gregoriańskiego / w pędzącym samochodzie”, wskazujące na podróż (cały wiersz jest opisem sytuacji podróży) i „Zamiast hymnu – szybki wiersz” oraz tytuł utworu. Prawdopodobne, że podmiot liryczny można utożsamić z samym autorem, który też jest poetą, mieszkał we Francji (a o niej mowa w wierszu), w czasach współczesnych – prawdopodobne więc, że jechał francuską autostradą samochodem, słuchał śpiewów gregoriańskich i snuł takie refleksje.

Temat wiersza

Na pozór prozaiczny – podróż samochodem i słuchanie muzyki, ale ta prozaiczna sytuacja skłania do głębokich refleksji – nad współczesnością i dawnymi czasami, nad życiem, nad stosunkiem człowieka do wieczności.

Jak opisałbyś sytuację liryczną?

Wieczorna lub nocna podróż samochodem po francuskiej autostradzie, opowiedziana z czasowego dystansu (podmiot liryczny opowiada w czasie przeszłym: zmierzałem, jechałem).

Jaki to typ liryki?

Bezpośrednia – bo podmiot liryczny ujawnia się bezpoś­rednio, poprzez takie formy czasowników, jak: „słuchałem”, jechałem czy zaimków: „przede mną”, „moje życie”.

Skąd wiadomo, jaka pora została opisana w wierszu?

To wieczór, noc. Świadczą o tym słowa: „Gdzie schowało się słońce?”, „gdzie czarny pająk wieczoru / i noc, wdowa po tylu marzeniach”, „daleko od świtu”, „mała zmęczona gwiazda”.

Na jakiej zasadzie została zestawiona sytuacja mówiącego w wierszu i sytuacja śpiewających mnichów?

Na zasadzie kontrastu: mnisi wydają się statyczni i stateczni, mówiący w wierszu jest dynamiczny (przemieszcza się, będąc w podróży) i niespokojny.

Mnisi są spokojni, śpiewają monotonnymi głosami, mówiący w wierszu miota się, czuje się rozdarty. I choć wydaje się, że i mnisi, i poeta zmierzają w stronę chmur i przyszłości, oni wydają się pewni swego, a poeta niepewny swej przyszłości.

Oni czuwają, on ucieka, oni otoczeni są grubymi murami, on – cienką blachą samochodu, oni zapominają o świecie, on podróżuje, formą poetycką, która im towarzyszy jest hymn, jemu – szybki wiersz.

Jakie uczucia towarzyszą mówiącemu w wierszu, a jakie mnichom?

Im spokój, jemu – niepokój.

Jak zinterpretowałbyś tytuł Szybki wiersz?

Mówiącego w wierszu nie stać, jak mnichów, na kontemplację. Nie stać go na nic więcej niż „szybki wiersz”, całe jego życie cechuje pośpiech, niepewność, ucieczka. Tytuł oddaje sytuację mówiącego w wierszu i, mówiąc ogólnie, sytuację człowieka współczesnego i położenie poety w dzisiejszych czasach.

Jak opisałbyś świat mnichów i świat poety?

Świat mnichów jest bardziej poważny i dostojny, to świat hymnów. Sprawia też wrażenie świata pewnego, uporządkowanego i prostego – „zbawienie rośnie w ogrodzie”, spokojnego („męskie głosy tak spokojne”), nie ma powodów do obawy. Świat poety jest pełen niepokoju i wątpliwości, o czym świadczą pytania: „dokąd jechałem?”, „gdzie schowało się słońce?”. Jego świat to świat pytań, wątpliwości, rozdarcia („Moje życie leżało rozdarte”), rzeczywistość mnichów to świat pewności („zbawienie leży w ogrodzie”).

Wreszcie – ich perspektywa jest perspektywą wieczną („zbawienie”), jego perspektywa jest perspektywą czasową (świt), ziemską (mierzony jest czas i odległości „daleko od domu”).

Mnisi wydają się silni, mocni, bezpieczni, bo otoczeni grubymi murami, poeta złapany w pułapkę nietrwałości i tymczasowości (cienka blacha samochodu). Mnisi czuwają, on ucieka.

 

O co może zapytać Cię nauczyciel?

Co możesz powiedzieć na temat metafor w wierszu?

  • Na ogół oddają atmosferę pośpiechu, niepewności, podróży.
    „Drzewa spieszyły się”
    „Przede mną biegła mała, zmęczona gwiazda”
    „Razem ze słodkimi mnichami / zmierzałem w stronę chmur”
  • A także niepokój:
    „brzytwa horyzontu”
    „czarny pająk wieczoru”
    „przyszłości, otchłani
    połykającej twarde łzy gradu”
  • I rozczarowanie:
    „noc, wdowa po tylu marzeniach”.

 

Jakie wypracowanie może zadać Ci nauczyciel?

1. Omów motyw podróży i jego funkcje w kilku wybranych utworach literackich.

Powołaj się na:

  • Poznany właśnie wiersz Adama Zagajewskiego – podróż jest tu punktem wyjścia do diagnozy dzisiejszych czasów i roli poezji w świecie współczesnym.
  • Małego Księcia – podróż pozwoliła bohaterowi zorientować się we własnych uczuciach i docenić to, co miał: miłość i wartość własnej planety, a także była pretekstem do poznania praw rządzących życiem dorosłych. Pozwoliła mu też przekonać się o tym, czym, jest przyjaźń.
  • Odyseję Homera – podróż pozwala bohaterowi poznać wiele tajemnic świata, przeżyć chwilę grozy i przekonać się, jak bardzo kocha rodzinę i jak ona go kocha.

2. Czy poezja w dzisiejszych czasach pełni taką rolę jak dawniej? Przykładowe zdania, które mogły znaleźć się w takiej pracy.

Poezja nie pełni dziś tak doniosłej roli jak dawniej. Poeta, ukazany w wierszu Zagajewskiego, jest człowiekiem rozdartym, niespokojnym, którego stać jedynie na „szybki wiersz” w podróży, jego poezji nie tworzy i nie odtwarza się w takim skupieniu, jak hymnów, śpiewanych przez średniowiecznych mnichów.
Lub:
Poezja jest mniej patetyczna niż dawniej, lecz oddaje uroki i niepokoje współczesnego życia, tak jak wiersz Zagajewskiego. Wychodząc od spraw codziennych i prozaicznych, próbuje odkrywać tajemnice, dążyć ku nieznanemu i snuć refleksje, uogólnienia.