W 1. połowie II w. n.e. imperium rzymskie ustabilizowało swoje granice, umacniając dotychczasowe, zaprzestając wojen zdobywczych (Hadrian, Antonius Pius).
- Na północ od Dunaju dojrzewało jednak poważne zagrożenie ze strony germańskich plemion: Markomanów, Kwadów i Jazygów, zamieszkujących obszary Czech i Moraw. Z ich najazdami musiał borykać się Marek Aureliusz, zwany też filozofem na tronie (161-180 n.e.). Po ciężkich walkach, w czasie których wrogowie cesarstwa dotarli aż do Akwilei, zdołano owe ludy barbarzyńskie pokonać, a nawet wcielić ich ziemie do imperium. Kryzys został zażegnany. Jego syn Kommodus, zrezygnował ze zdobyczy, wycofując się na linię Dunaju.
W III w.n.e. w cesarstwie zaczęły się zarysowywać zjawiska głębokiego wewnętrznego kryzysu. Złożyły się nań czynniki społeczno-gospodarcze, jak i polityczne.
- Załamywał się stopniowo system niewolniczy stanowiący ekonomiczną podstawę państwa. Związane to było zarówno z malejącą liczbą i rosnącą ceną niewolników, jak i zużyciem się tego ustroju. Powoli zarysowały się zręby systemu złożonych zależności czyli feudalizmu (choćby kolonat).
- Nasilające się wewnętrzne konflikty, wręcz wojny domowe podyktowane ambicjami dowódców wojskowych dodatkowo osłabiły imperium. Struktury państwowe uległy stopniowej barbaryzacji.
- Rosły też siły, jak i liczba przeciwników cesarstwa od III w. n.e. poczynając, co wiązało się z procesem wędrówek ludów, wypieranych ze swych siedzib przez bitne azjatyckie ludy jak Hunowie. Nacisk barbarzyńskich plemion, zwłaszcza Germanów, nasilał się i grancie cesarstwa pękały w szwach. Władcy wywodzący się ze społeczności iliryjskiej powstrzymywali zwycięsko ofensywę tych ludów (Klaudiusz II Aurelian), a na początku IV w. n.e. nawet przywrócili mu dawny blask świetności (Dioklecjan i Konstantyn Wielki).
- Wiek IV. Państwo jednak słabło, najazdy barbarzyńskie przybierały na sile. W bitwie z Wizygotami pod Adrianopolem w 378 r. zginął jeden z cesarzy, Walens. Sytuację załagodziły jeszcze rządy Teodozjusza I (379-395), który doszedł do kompromisu z najeźdźcami oraz podzielił w celu usprawnienia administracji cesarstwo na wschodnie i zachodnie między swych synów (395 r.), co okazało się potem faktem trwałym i nieodwracalnym.
- Wiek V. Zachodnia część imperium weszła w fazę agonii. Upadek tylko czasowo powstrzymywały wysiłki ostatniego rzymskiego męża stanu większego formatu – Aecjusza (połowa IV w.). Rzym tak podupadł, że stolicę zachodniego cesarstwa przeniesiono do Rawenny. Świetne niegdyś miasto zostało zrujnowane najazdem plemienia Wandalów (455 r.). Tron cesarski stał się przedmiotem przetargów między barbarzyńskimi wodzami w służbie Rzymu, wysuwającymi lub obalającymi kolejnych kandydatów. Tak też stało się z Romulusem, zmuszonym do dymisji przez germańskiego Odoakra (z ludu Skirów) w 476 r. n.e. Ten przesłał insygnia cesarskie na wschód, mogło się więc wydawać, że wróciła jedność. Nie, skończyła się w ten umowny sposób pewna epoka.
Przyczyny upadku cesarstwa zachodniorzymskiego
- Zakończenie podbojów wiązało się ze zmniejszeniem dopływu niewolników.
- Malejąca liczba niewolników, taniej siły roboczej, stanowiącej podstawę systemu gospodarczego Rzymu, doprowadziła do upadku rzymską gospodarkę.
- Próby ratowania systemu niewolniczego poprzez kolonat (zachęty materialne dla niewolników) były nieudolne.
- Kryzys gospodarczy (upadek rzemiosła, miast itd.).
- Zaniechanie ekspansji przez Rzym uniemożliwiło realizację planów wielu ambitnych polityków.
- Walki o władzę ambitnych polityków i wodzów.
- Bunty w wojsku.
- Napływ żołnierzy barbarzyńskiego pochodzenia, których lojalność budziła wątpliwości.
- Zanik tradycyjnych cnót rzymskich, takich jak poczucie obywatelskiej świadomości, degeneracja elity rzymskiej.
- Podziały państwa.
- Najazdy barbarzyńców, głównie na zachodnią część cesarstwa.
- W 410 roku n.e. – bezmyślne zniszczenie Rzymu przez Wandalów.
- Odsunięcie od władzy ostatniego cesarza zachodniorzymskiego, Romulusa, przez wodza barbarzyńskiego Odoakra – w 476 roku n.e.