Okres republiki

Koniec VI w. p.n.e. – rzeczywisty rozwój rzymskiej ekspansji terytorialnej (po zrzuceniu etruskiego panowania i obaleniu monarchii).

  • Rzymowi zagrażały też, prócz Etrusków, tzw. plemiona górskie: Sabinowie, Ekwowie i Wolskowie. Rzymianie zawarli sojusz z Latynami przeciwko tym plemionom, jednak prowadzone przez sojuszników działania wojenne toczyły się ze zmiennym szczęściem: zwycięstwa Rzymian np. nad jeziorem Regillus w 493 r. p.n.e., przeplatały się z porażkami, np. zdobycie przez Sabinów „wiecznego miasta” około 450 roku p.n.e.

Schyłek V w. p.n.e. – ostateczne pokonanie Ekwów i Wolsków. Na początku kolejnego stulecia Rzym podbił etruskie miasto Weje.

IV w. p.n.e.

  • Kolejnym poważnym przeciwnikiem okazali się Celtowie. Najechali oni Italię od północy – przyczynili się tym samym do upadku Etrusków. Po rozbiciu Rzymian nad Alią w 386 roku p.n.e. Celtom udało się na pewien czas opanować nawet sam Rzym.
  • Zmianie uległy także stosunki polityczne Rzymu z Latynami na skutek zagrożenia celtyckiego. Zbliżyło ono potomków Eneasza i Romulusa do środkowoitalskich Samnitów (związek plemion Hirpinów, Kaudynów, Pentrów i Karacenów).

Wojny samnickie

  • I wojna samnicka (343-341 p.n.e.)
    Narastające nieporozumienia doprowadziły do kolejnej wojny Rzymian, tym razem z dawnymi sojusznikami – Samnitami, których obawiali się utraty kontroli nad Kampanią (jedno z miast – Kapua – oddała się pod romański protektorat). Wojna rozpoczęła się w roku 343 p.n.e. wyprawą, na prośbę Kapui, wojsk rzymskich do Kampanii, ale w rok później legiony rzymskie wszczęły bunt i senat zmuszony był zawrzeć pokój z Samnitami.
  • Kilkanaście lat później znów doszło do konfliktu – II wojny samnickiej (326-304 p.n.e.).
    Rzymianie początkowo ponosili porażki, jednak ostatecznie zwyciężyli (zdobycie stolicy samnickiej – Bovanium). W tym samym czasie rozprawili się definitywnie z Etruskami, sprzymierzonymi z plemionami samnickimi.
  • III wojna samnicka (298-290 p.n.e.)
    Samnici zerwali się raz jeszcze do walki, tym razem w przymierzu z Celtami, Umbrami i próbującymi odzyskać niezależność Etruskami. W toku działań wojennych Rzymianie rozgromili Etrusków, a następnie pozostałych przeciwników w bitwie pod Sentinum 295 r. p.n.e. .

Rzym zapanował nad większością Półwyspu Apenińskiego (od Padu i Arno), wyłączając tereny greckich kolonii na południu Italii. Wkrótce jednak zainteresował się i tymi terytoriami, interweniując, gdy część Hellenów zamieszkałych na południu półwyspu zwróciła się do niego o pomoc.

III w. p.n.e.

  • Największa z kolonii greckich, Tarent, nie chcąc popaść w zależność od prężnej republiki, znalazła sprzymierzeńca w królu Epiru (dzisiejsza Albania) Pyrrusie (280-272 p.n.e.). Odniósł on szereg zwycięstw, za które zapłacił bardzo wysoką cenę w bitwach pod Herakleją czy Ausculum. Rzymianie zawarli sojusz z Kartaginą, przez co ich pozycja została wzmocniona. Wojska Epiru, niepokonane w boju, wycofały się i rzymscy legioniści opanowali Tarent. Rzym przejął kontrolę nad całą Italią. Republika wykazała się nie tylko siłą militarną, ale i niesłychaną sprawnością organizacyjną, podporządkowując sobie cały półwysep.
  • Rzymianom udało się wyprzeć z obecnej północnej Italii, w latach 20. III w. p.n.e., Celtów (sukces pod Telamonem i Clastidium), zdobywając tereny na północ od Padu Arno i Rubikon. Wkrótce też, w latach 229-228 oraz 219-218 p.n.e., podporządkowali sobie znaczną część nadadriatyckich wybrzeży w pierwszej linii (obecnej Chorwacji).

 

Konflikt rzymsko-kartagiński. Wojny punickie

Niebawem doszło do starcia między dynamiczną republiką a tradycyjną potęgą śródziemnomorską. Kartagina niepokoiła się ambicjami Rzymu, który nie zamierzał poprzestać na Italii, interesując się Sycylią. Rzym rozpoczął bowiem budowę floty.
Tak doszło do wybuchu wojen dwóch śródziemnomorskich potęg. Wojny te nazywamy punickimi.

I wojna punicka (264-241 p.n.e.), zakończyła się po długich i zaciętych bojach sukcesem Rzymu.

  • Rzym przyłączył do swych posiadłości Sycylię, a po kilku latach, wykorzystując wewnętrzny kryzys w Kartaginie, wymusił na niej oddanie Sardynii i Korsyki.
  • Wybitni kartagińscy wodzowie: Hazdrubal i Hannibal opanowali za to wielkie obszary w Hiszpanii oraz w Afryce Północnej.

II wojna punicka (218-201 p.n.e.)
Nowy konflikt pomiędzy Rzymem a Kartaginą był nieunikniony. Kartagina, wcześniej pokonana, szukała rewanżu, z kolei Rzym usiłował definitywnie rozprawić się z przeciwnikiem.

  • Rozpoczęła się zdobyciem przez Hannibala sprzymierzonego z Rzymem miasta Sagunt. Kartagiński Napoleon (jak nazywany jest przez współczesnych Hannibal) wdarł się do Italii, gromiąc rzymską armię pod Ticinus, Trebią, Jeziorem Trazymeńskim i Kannami (216 r. p.n.e.).
  • Pomimo pozyskania Celtów i plemion italskich (Samnitów, Lucanów, Brucjów), Hannibalowi nie udało się zdobyć samego Rzymu, który ani myślał kapitulować pomimo naprawdę ciężkiej sytuacji. Walki toczyły się równorzędnie w Hiszpanii i na Sycylii.
  • Kiedy Kartagińczykom udało się pozyskać do swych celów Macedończyków, wybuchła tzw. I wojna macedońska (215-205 p.n.e.).

Rzymianie ostatecznie przetrzymali kryzys:

  • odnieśli szereg sukcesów w Hiszpanii, Macedonii oraz na Sycylii (po dwuletnim oblężeniu 214-212 p.n.e. zdobyli Syrakuzy);
  • zwycięzca w kampanii hiszpańskiej, wódz Korneliusz Scypion przeprawił się do Afryki, gdzie pod Zamą rozbił siły kartagińskie pozostające pod komendą ewakuowanego z Italii Hannibala (202 rok p.n.e.);
  • pokonana Kartagina musiała oddać swoje posiadłości w Hiszpanii oraz zredukować do minimum swoją flotę.

Po zwycięstwie nad Kartaginą i zagarnięciu jej posiadłoś­ci Rzym wyrósł na pierwszą potęgę śródziemnomorską.

II i I w. p.n.e.

Wojny macedońskie

  • Macedonia zaatakowana została przez imperium pod pozorem… wyzwolenia Grecji.
    Grecy nie ufali republice rzymskiej, sympatyzując przez cały czas z Macedonią. Gdy decyzją senatu rozwiązano Związek Achajski, wybuchło powstanie, brutalnie przez Rzymian stłumione (146 rok p.n.e.). Macedonia została zamieniona w prowincję. Rzymianie – chcąc udowodnić swą potęgę – dokonali zniszczenia Koryntu.

 

Podboje Rzymu na wschodzie

Rzym rozszerzał swoje wpływy na wschód.

  • Nie oparło mu się najpoważniejsze z państw hellenistycznych – monarchia Seleucydów z centrum w Syrii, z królem Antiochem III na czele (191-190 p.n.e.). Oddało ono znaczne obszary zwycięzcom (na północ od gór Taurus) i tym samym popadło w zależność od imperium (połowa II wieku p.n.e.).
  • Rzymianie zagarnęli także Pergamon (133 r. p.n.e.), Cyrenę (96 r. p.n.e.) i Bitynię (74 r. p.n.e.).
  • Mirtydates VI Eupator, orientalny władca Pontu, bezskutecznie usiłował powstrzymać imperialistyczną ekspansję republiki. Trzykrotnie wojował on z Rzymem (88-85, 83-81 i 74-63 p.n.e.), za każdym razem przegrywając, choć w pierwszym etapie zdołał na krótko wypędzić przeciwników z Azji i wkroczyć do Grecji (poparły go Ateny). Jego państwo zostało w ostateczności zdruzgotane i wcielone do imperium.
  • Nie powiodło się też armeńskiemu królowi Tigranesowi, sprzymierzeńcowi Mirtydatesa, pozbawionemu przez Rzymian wcześniejszych zdobyczy. Przeciwnicy wkroczyli nawet do Armenii, łupiąc ją doszczętnie. Państwo armeńskie przed likwidacją uratowały wówczas bunty nieopłaconego wojska zwycięskiego konsula Lukullusa.

 

Rozwój ekspansji rzymskiej na zachodzie

  • Ofiarą imperium padła śródziemnomorska część Galii, nazwana od założonej kolonii Narbo – Narbońską (121 r. p.n.e.) oraz afrykańska Numidia (obszary północnej Algierii, Libii i południowej Tunezji), w latach 111-105 p.n.e.
  • Zwycięski w wojnie z numindyjskim królem Jugurtą, konsul Mariusz, autor i realizator głośnej reformy wojskowej, powstrzymał u schyłku II wieku p.n.e. najazdy germańskich i celtyckich Cymbrów, Teutonów i Tigurynów (zwycięstwa pod Aquae Sextiae i pod Vercalle w latach 102-101 p.n.e.)

 

Agonia republiki

Poważnym wstrząsem dla krzepnącego imperium była wojna na terenie Italii ze sprzymierzeńcami. Sięgnęli oni po broń, zwodzeni obietnicami nadania im obywatelstwa rzymskiego, i postanowili stworzyć własne państwo (90-88 r. p.n.e.). Ostatecznie, aby przełamać kryzys, władze rzymskie zaczęły nadawać im coraz szerzej obywatelstwo z pełnią praw z tego wynikających.

Rzym targany był w I w. p.n.e. przez kilka wojen domowych i niewolnicze powstania. Nie wpłynęły one jednak na siłę imperium, zdolnego do dalszej ekspansji.

  • W wewnętrznych konfliktach oraz w walkach z królem Pontu Mitrydatesem i grasującymi po Morzu Śródziemnym korsarzami, kunsztem dowodzenia wykazał się rzymski polityk Pompejusz.
  • Pompejusz, opromieniony sukcesami na wschodzie i po poskromieniu piratów, zawarł porozumienie, w 60 r. p.n.e., z dwoma innymi dynamicznymi politykami rzymskimi: Markiem Licyniuszem Krassusem (pogromcą powstania Spartakusa) oraz Gajuszem Juliuszem Cezarem, sprawnie zarządzającym Hiszpanią. Porozumienie to, zwane I triumwiratem, było swoistym podziałem wpływów w państwie. Po wygaśnięciu konsulatu Cezar otrzymał wieloletnie namiestnictwo części Galii znajdującej się pod rzymskim zarządem (tzw. Przedalpejskiej oraz Narbońskiej).
  • Cezar, pod pozorem pomocy Celtom, których ziemie zagarniać zaczęli Germanowie, wraz ze sprzymierzonym ludem Edusów interweniował na terenie Galii (58-56 r. p.n.e.). Przepędził on germańskie plemiona Helwetów i Swewów, a następnie przystąpił do systematycznego podboju, opanowując ziemie Belgów oraz ziemie Armoryckie, czyli współczesną Bretanię i Akwitanię.
  • Triumwirowie spotkali się w Lucce (56 r. p.n.e.), aby omówić bieżące problemy i rozładować występujące między nimi napięcia. Wkrótce Krassus wyruszył na wschód w celu pokonania zagrażających imperium Partów (tereny współczesnego Iranu).
    Po pierwszych sukcesach poniósł jednak straszliwą porażkę i zginął pod Carrahe (53 r. p.n.e.). W ten sposób triumwirat przekształcił się w duumwirat.

Powstanie wodza Wercyngetoryksa (54-52 p.n.e.) i ostateczny podbój Galii

  • Cezar, powróciwszy do Galii, musiał uporać się z potężnym powstaniem pod wodzą Wercyngetoryksa, któremu udało się zjednoczyć celtyckie plemiona. Ambitny rzymski polityk i żołnierz musiał zarzucić plany podboju Brytanii (55 r. p.n.e.) i Germanii (przeprawił się za Ren), aby przeciwstawić się rebelii. Cezar, przy pomocy germańskich najemników, zdołał okrążyć przywódcę powstania pod Alezją w 52 r. p.n.e. (obecnie Burgundia). Galowie zostali rozgromieni, Wercyngetoryks stracony.
  • Wojny domowe (49-45 p.n.e.) przejściowo zahamowały ekspansję Rzymu, ale zwycięski Oktawian, pasierb zamordowanego przez senatorów Cezara, kontynuował ekspansyjną politykę swego poprzednika. W 30 roku p.n.e. zniknęło ostatnie państwo hellenistyczne, już od wielu lat zależne od Rzymu – ptolemejski Egipt, którego władczyni, Kleopatra, popełniła samobójstwo.

Okres pryncypatu i cesarstwa

  • Oktawian, kontynuator polityki Cezara, opanował przejściowo sporą część Germanii po wschodniej stronie Renu. Jego legiony doszły aż za obecny Hanower, do Łaby (po 16 roku p.n.e.). Nie udało się zdobyć nowej prowincji, bo wybuchło wielkie powstanie, na którego czele stanął wódz plemienia Cherusków – Arminiusz. W 9 roku n.e. germańskie ludy zdołały pod jego przewodnictwem rozgromić rzymskie legiony w Lesie Teutoburskim (w Westfalii nad rzeką Lippe). Prynceps Oktawian zrezygnował wówczas z podboju Germanii i wycofał się na lewy brzeg Renu.
  • Następcy pierwszego pryncepsa skonsolidowali wewnętrznie państwo. Teraz ich energię pochłaniały polityczne intrygi i konflikty z senatorską elitą. Istotną nową zdobyczą rzymskiego imperium miała stać się Brytania. Plany Cezara (niezbyt udana wyprawa w 55 roku p.n.e.) i Kaliguli zrealizował cesarz Klaudiusz (43-48 n.e.).
  • Imperialne rządy zostały zakłócone przez powstanie Brytów pod wodzą królowej Buodici (Boadicei) w 62-63 n.e.
  • Na przełomie I i II w. n.e. władcy rzymscy (Antonius czy Hadrian) zaniechali planów podboju obecnej Szkocji. Hadrian wybudował sławny pas fortyfikacyjny (mur Hadriana), rozciągający się od Newcastle po zatokę Solway Firth na zachodzie (razem około 124 kilometry), będący zarazem północną granicą cesarstwa.
    Nie zrealizowano również koncepcji podboju Irlandii, którą wysuwał gubernator Brytanii – Agricola w końcu I w. n.e.
  • U schyłku I wieku n.e. poważnym przeciwnikiem cesarstwa stała się rozciągająca się po północnej stronie Dunaju Dacja (obecna Rumunia). Jej król Decebal odniósł kilka liczących się zwycięstw nad cesarzem Domicjuszem. Wstrząsem były też z trudem stłumione powstania żydowskie (66-10 i 131-135 n.e.), w ich wyniku zniszczeniu uległa Jerozolima, a Izraelici zostali masowo przesiedlani w różne krańce imperium (początek diaspory).

 

Ostatnie podboje imperium

  • Ostatnie wielkie podboje imperium nastąpiły za rządów Trajana:
    • w latach 101-102 oraz 105-106 rozgromił on Daków i wcielił ich ziemie w granice cesarstwa;
    • wyprawił się na wschód przeciw Partom (113 rok n.e.) i dokonał aneksji Armenii (114 rok n.e.) i Mezopotamii (115 rok n.e.).
  • Kiedy na tron cesarski wstąpił Hadrian (117 rok n.e.), poprzestał na umacnianiu dotychczasowych zdobyczy. Pod panowaniem Rzymu znalazły się potężne obszary od Brytanii po źródła Eufratu i Tygrysu na wschodzie, Mezopotamia i Armenia, aż po północną Afrykę. Morze Śródziemne nabrało charakteru wewnętrznego “jeziora” imperium. Cesarstwo w latach 30. II wieku przeszło wyraźnie do defensywy, odpierając od drugiej połowy stulecia najazdy ludów barbarzyńskich.
  • Marek Aureliusz – cesarz i filozof – prowadził z barbarzyńcami, nękającymi północne granice imperium, zacięte boje w latach 167-182 n.e. Najeźdźcy zostali rozgromieni, a Rzym przejściowo opanował ich tereny, posuwając się dalej na północ.

 

Rzym wypracowywał przeróżne zasady zarządu i organizacji podbijanych obszarów:

  • plemiona częściowo spokrewnione (latyńskie) z czasem otrzymywały niepełne obywatelstwo, zaś inne, jak np. Samnici, Umbrowie czy greckie miasta posiadały status sprzymierzeńców (socii);
  • w różnych częściach Italii powstawały też kolonie zamieszkałe przez Rzymian;
  • pozaitalskie prowincje, zwane prokonsularnymi od nazwy urzędników sprawujących tam władzę, zarządzane były przez senat.

Z czasem większość mieszkańców Italii otrzymała obywatelstwo rzymskie.
Gorzej przedstawiała się sytuacja ludności pozaitalskich prowincji. Ze względów oszczędnościowych Rzym powierzał pobór podatków specjalnym dzierżawcom (publikanom) bezlitośnie eksploatującym podlegające im tereny. Z praktyką tą zerwał Oktawian, nadając mieszkańcom tych ziem obywatelstwo rzymskie.
W okresie cesarstwa i późnego pryncypatu pojawili się prokuratorzy, pobierający podatki w imieniu państwa. Tym samym zrezygnowano z usług publikanów.
Coraz bardziej rozważna administracja, polityka tolerancji religijnej (choć nie wobec chrześcijaństwa), państwowy kult cesarza, promowanie lokalnych elit, które coraz szerzej korzystały z praw obywatelskich przysługujących Rzymianom – wszystko to sprzyjało integracji imperium.