Przesłanki upadku republiki:

  • rozrost terytorialny państwa wskutek ekspansji i system stworzony na miarę niewielkiego kraju nie pasował do jego nowych rozmiarów;
  • zubożenie rzemieślników i drobnych rolników italskich wskutek napływu taniej siły roboczej (niewolników) i zboża ze zdobytych prowincji, przy okazji zabór ziemi bankrutów przez patrycjuszy;
  • niepowodzenie reform rolnych braci Grakhów, sprawujących funkcję trybunów w II w. p.n.e.;
  • reforma wojskowa Mariusza (107 p.n.e.), wprowadzająca armię zawodową, co wbrew intencji twórcy osłabiło system władzy, ponieważ wojsko zawodowe służyło płatnikom, czyli niekoniecznie państwu, ale np. ambitnym wodzom.

W I w. p.n.e. republika znalazła się w agonii czego dowodziło powstanie I triumwiratu (60 r. p.n.e.), czyli kolektywnej dyktatury w składzie:

  • Marek Licyniusz Krassus,
  • Pompejusz,
  • Juliusz Cezar.

Porozumienie nie okazało się trwałe i gdy w walce z Partami (Iran) zginął Krassus, doszło do sporów miedzy Pompejuszem a Cezarem. W 49 r. p.n.e. doszło do wojny domowej, w której zwycięzcą okazał się opromieniony sławą zdobywcy Galii, Cezar (bitwa pod Farsalos). Cezar stał się jedynowładcą, ogłosił się też ku oburzeniu senatorów dożywotnim dyktatorem, podejrzewano go nawet o próbę przywrócenia monarchii, co zrodziło przeciwko niemu spisek. Spiskowcy dokonali mordu na Cezarze w tzw. idy marcowe (środek miesiąca), 15.03.44 r. p.n.e.

Zabójcy okazali się osamotnieni i niewielu widziało w nich wyzwolicieli od tyranii. Zawiązał się II triumwirat (43 p.n.e.) w składzie:

  • Oktawian (siostrzeniec Cezara),
  • Marek Antoniusz,
  • Marek Lepidus, który z tego grona się szybko wycofał.

Senatorowie-zabójcy zostali pokonani, ale doszło wkrótce do walki pomiędzy Antoniuszem, a Oktawianem. Zwyciężył Oktawian, rozgramiając flotę Antoniusza i jego kochanki, egipskiej królowej Kleopatry, pod Akcjum, 31 r. p.n.e.

Zwycięski Oktawian wprowadził system zwany pryncypat, nazwany przez historyka Tacyta, „komedią republiki”. Formalnie zadowolił się tytułem „pierwszego senatora”, ale urzędy oddał wiernym sobie ludziom. Zlikwidował funkcję trybuna ludowego. Sam wyciągając wnioski z wojen domowych i śmierci Cezara, nie piastował żadnych większych funkcji, ale pozostawił sobie dowództwo armii. Pryncypat okazał się długą formą przejściową do przywrócenia monarchii pod nazwą dominatu (III w. n.e.).