Wojny domowe w Rzymie i upadek republiki

Republika rzymska, stająca się wraz z upływem czasu i podbojów faktycznym imperium, przeżywała co najmniej od II w. p.n.e. wyraźny kryzys.

• Ustrój państwa mierzony początkowo na rozmiary stosunkowo niewielkiego organizmu politycznego, nie wytrzymywał ciśnienia nie tylko nowych realiów, ale też i nowych sił społecznych wzbogacających się na eksploatacji imperium: nobilów i ekwitów, rywalizujących stopniowo z arystokracją rodową (właścicieli ziemskich) dominującą w senacie, oficjalnie głównej instytucji rządzącej w Rzymie. Jednocześnie pauperyzacji uległy masy drobnych wytwórców i rolników w związku z napływem niewolników i taniego zboża z prowincji.

• Nie powiodły się próby odwrócenia czy choćby powstrzymania tych procesów podczas trybunatu braci (Tyberiusza i Gajusa). Zbiedniały lud rzymski łatwo ulegał manipulacji podczas wyborów. Nasilał się ferment w podbitych prowincjach z racji bezczelnego częstokroć wyzysku. Rosły ambicje jednostek, energicznych i pozbawionych skrupułów. Zagrożenia niosła też nowa organizacja armii, mianowicie powstanie armii zawodowej wskutek reform Mariusza. Wojsko mogło być teraz użyte przez zręcznych wodzów i polityków w rozgrywce o władzę, o ile poczułoby w tym własny interes.

W I połowie I w. p.n.e. Rzym doznał kilku wewnętrznych wstrząsów.

• Najpierw była to wojna ze sprzymierzeńcami, domagającymi się nadania obywatelstwa (90-88 p.n.e.), zakończona istotnymi ustępstwami republiki na rzecz Italików.

• Potem wojna domowa (88-82 p.n.e.) między zwolennikami senatu (optymiatami) a popularami (jego przeciwnikami), zakończona zwycięstwem i dyktaturą Sulli, umiejętnie manewrującego między dwoma stronnictwami (82-79 p.n.e.). Równolegle trwały walki z królem Pontu, Mirtydatesem (88-85 p.n.e.), zakończone zwycięstwem Sulli.

• Potem wybuchło powstanie niewolników pod wodzą Spartakusa (73-71 p.n.e.) stłumione przez dawnego zwolennika zmarłego dyktatora, Marka Licyniusza Krassusa.

• Na dodatek pokonani popularzy usiłowali na terenie Hiszpanii zbudować własne, odrębne państwo, co im się nie udało (tzw. wojna z Sertoriuszem).

• Wznowieniu uległy walki na wschodnie z Mirtydatesem oraz doszło do walk z uciążliwymi korsarzami. Z tymi niebezpieczeństwami poradził sobie wyposażony w nadzwyczajne pełnomocnictwa wybitny wódz Pompejusz (lata 60).

• Zachwianej przez Sullę równowadze politycznej (osławione krwawe proskrypcje), zagroził szczęśliwie zdemaskowany spisek dążącego do dyktatury Katyliny (63 p.n.e.), którego poplecznicy zostali zgładzeni po groźnych przemówieniach Cycerona (sam Katylina też wkrótce zginął).

• Wkrótce system republikański został osłabiony przez utworzenie tzw. I triumwiratu (60 r. p.n.e.) czyli porozumienia 3 wybitnych polityków (Pompejusza, Cezara, Krassusa), co do podziału sfer wpływów i odpowiedzialności w państwie.

• W międzyczasie rosła pozycja Cezara dzięki podbojowi Galii (58-52 p.n.e.), gdzie mimo przejściowych porażek (Gergowia) pokonał lokalny opór i stłumił powstanie ujarzmionych Galów (bitwa pod Alezją w 52 p.n.e. i pojmanie Wercyngetoryksa).

• Triumwirat niebawem zamienił się w dwumwirat, ponieważ Licyniusz Krassus zginął w wojnie z Partami, przegrywając bitwę pod Carrhae (53 p.n.e.). Współrządzący politycy z czasem stali się rywalami, ku czemu pchała ich swoista logika i racjonalność (państwo nie mogło znosić dłużej dwuwładzy), jak i osobiste ambicje.

• W latach 49-45 p.n.e. doszło do wojny domowej, której senat mógł już tylko się przyglądać. Rozpoczął ją Cezar, zajmując Rzym i zachodnie połacie imperium, bijąc siły przeciwnika pod Ilerdą (Hiszpania), a potem przeprawiając się do Grecji w pościgu za Pompejuszem. Pomimo porażki pod Dyrrachium, rozgromił ostatecznie rywala pod Farsalos (48 p.n.e.).
  Pompejusz, który schronił się w Egipcie został tam podstępnie zamordowany, a Cezar rozgromił jego zwolenników pod Tapsus i Munda, umacniając swoją władzę.

• Zwycięzca już od 49 r. p.n.e. pełnił funkcję dyktatora, stopniowo przedłużaną od 44 r. p.n.e. dożywotnią. Zredukował rolę Senatu i nie dbał o utrzymywanie choćby pozorów dawnego systemu. Rozpoczęła się akcja przesiedleń ludu rzymskiego do prowincji w celu usunięcia krnąbrnego elementu.
  Cezar rozpoczął proces łagodzenia wyzysku prowincji. Liczbą senatorów zwiększył do 800, wprowadzając swych zauszników. Myślał też poważnie o restytucji monarchii, co budziło żywy opór w społeczeństwie rzymskim, przywiązanym do republikańskich tradycji. Grupa opozycyjnych senatorów zorganizowała spisek i zamordowała Cezara zaproszonego na debatę 15.03.44 r. p.n.e.

• Spiskowcy zawiedli się licząc, że wraz z zabójstwem dyktatora republika samoistnie się odrodzi. System ten wyraźnie się przeżył, a Cezar znalazł naśladowców i kontynuatorów. Zawiązał się II triumwirat (43 p.n.e.) w składzie:
  • Marek Antoniusz (weteran i jednen z dowódców w armii Cezara),
  • Oktawian (adoptowany syn Cezara)
  • Marek Lepidus (konsul, jeden z najważniejszych stronników Cezara) .

• Wojska senatu zostały rozproszone pod Filippi (42 p.n.e.), a zabójcy Cezara odebrali sobie życie. Znów logika politycznego konfliktu pchnęła przeciwko sobie zwycięzców. Jako że Lepidus sam wycofał się z gry, przeciwko sobie stanęli Oktawian i Antoniusz. Decydującą bitwę pod Akcjum (31 r. p.n.e.) wygrał ten pierwszy, gromiąc rywala i jego małżonkę, egipską królową Kleopatrę.

• Oktawian nauczony doświadczeniem Cezara unikał spektakularnych form sprawowania swej faktycznie nieograniczonej, dyktatorskiej władzy. Wprowadził system zwany pryncypatem, nawiązujący do republikańskich tradycji, będący jednak zamaskowanym jedynowładztwem i etapem przejściowym do dominatu i cesarstwa czyli jakiejś formy monarchii (od 30 r. p.n.e.).

• W okresie pryncypatu i cesarstwa (I-II w. n.e.) granice Rzymu osiągnęły maksymalny zasięg od momentu powstania państwa: przyłączono wówczas Brytanię, Dację, Egipt, część Germanii i Mezopotamię.