Czym był feudalizm?
Feudalizm był systemem społeczno-gospodarczym, który rozwinął się na terenie średniowiecznej Europy. Polegał na związaniu wszystkich członków społeczeństwa układami wzajemnych zależności, czyli powstaniem tzw. drabiny feudalnej.
Najazdy i wojny czasów średniowiecza
Średniowiecze to w dziejach świata czasy bardzo niespokojne. W całej tej epoce toczyły się liczne wojny – nie tylko między państwami, ale także domowe, wszczynane przez możne rody. Obowiązek krwawej zemsty ciążącej na rodzie w wypadku śmierci któregoś z jego członków powodował, że walki takie trwały nieraz latami i przyczyniały się do wyniszczenia wielkich obszarów. Szczególnie krwawe i niszczące były najazdy Saracenów (Arabów), Normanów i Węgrów.
Wasal i senior
Czasy średniowiecza były okresem zamętu i braku bezpieczeństwa. Właśnie dlatego ludzie słabsi szukali opieki możnych, dysponujących siłą i autorytetem, na tyle znaczącym, by dawało im to gwarancję ochrony nie tylko swojej osoby, ale i rodziny. Wolny, ale potrzebujący opieki człowiek zawierał umowę zwaną komendacją i wraz ze swoim majątkiem stawał się podopiecznym możnowładcy. Oddającego się w opiekę nazywano wasalem, jego pana – seniorem.
- Wasal – człowiek oddający się w opiekę seniorowi. Miał za zadanie służyć seniorowi i być mu posłusznym. Dostawał od seniora lenno, czyli ziemię, którą miał użytkować.
- Senior – tak określano zwierzchnika. To ten, który dysponował odpowiednią władzą, siłą, bogactwem i autorytetem, by zapewnić bezpieczeństwo innym ludziom. Podstawowym obowiązkiem seniora była ochrona podległych mu wasali, dbanie o to, by uzależnieni od niego ludzie nie doznawali krzywd ani niesprawiedliwości. W zamian wasal musiał służyć swemu seniorowi radą i poparciem, a przede wszystkim stawać na jego wezwanie z uzbrojonymi ludźmi. Senior mógł być wasalem innego seniora. Zapamiętaj! Senior, który nie miał nad sobą żadnego zwierzchnika, nazywał się suwerenem.
Lenno
Określano tak ziemie, które senior nadawał w użytkowanie swojemu wasalowi. Senior miewał czasami kilku, a nawet kilkudziesięciu wasali. Panował więc nad wielkimi obszarami ziemi i dużą liczbą wasali, którym z kolei podlegała ludność zależna – chłopi.
- Zawarcie umowy lennej miało bardzo uroczystą oprawę. Wasal składał seniorowi hołd: przysięgę wierności w obecności dworskich dostojników i innych wasali. Przysięgał na Ewangelię być zawsze wiernym swemu panu i służyć mu radą, a także pomocą militarną lub materialną, gdyby zaszła taka konieczność. Senior przekazywał wasalowi lenno (co nazywano inwestyturą), wręczając mu chorągiew bądź włócznię.
- Wasal musiał na wezwanie seniora stawić się z uzbrojonymi ludźmi, jeżeli ten wybierał się na wyprawę wojenną. W ten sposób wielcy panowie gromadzili liczne oddziały zbrojne, bezpośrednio im podległe i wykonujące ich rozkazy. Mieli więc siłę zdolną przeciwstawić się nawet królowi.
Monarcha musiał się liczyć ze zdaniem wielkich panów, nazywanych baronami.
Hołd
To przysięga wierności, jaką składał wasal swemu seniorowi, wyraz zaakceptowania zobowiązań, jakie brał na siebie wasal. Hołd miał bardzo uroczystą formę: rycerze przysięgali na Ewangelię dochować wierności swemu panu, jako widomy znak zawartej umowy otrzymywali od niego sztandar lub włócznię.
Wielkie majątki
Olbrzymie włości należące do feudałów skupiały dziesiątki wsi. Znajdowały się tam kuźnie, młyny; wypasano duże stada bydła. Powstawały w ten sposób jakby niewielkie państwa, które w wielu dziedzinach były samowystarczalne.
Feudalna drabina
Na szczycie feudalnej drabiny znajdował się monarcha (król) nazywany suwerenem. Podlegali mu seniorzy (wielcy właściciele ziemscy, panowie i możnowładcy), tym z kolei ich wasale. Niżej od nich znajdowali się mieszczanie i chłopi. Tylko z pozoru panował w tym układzie porządek. Naprawdę monarcha był uzależniony w swoich posunięciach od zgody seniorów. Państwo zamieniało się w ten sposób jakby w związek mniejszych organizmów, które tylko formalnie podlegały władzy króla. Nie wszyscy bowiem rycerze byli bezpośrednio wasalami monarchy. Od autorytetu króla i jego zręcznej polityki zależało, ilu przedstawicieli rycerstwa będzie się poczuwało do obowiązku służenia władcy.
Feudalizm w Polsce
W Polsce nie wytworzyła się taka hierarchia feudalna jak w Europie Zachodniej. Zarówno możni, jak i zwykli rycerze byli bezpośrednimi wasalami władcy. Z Europy Zachodniej przyszedł do nas zwyczaj pasowania na rycerza. Była to podniosła ceremonia, w trakcie której książę wręczał pasowanemu miecz, pas oraz ostrogi.
Siedziby możnych
W całej Europie zaczęły powstawać warowne zamki. Początkowo były proste i obok wału ziemnego i palisady miały wysoką wieżę, w której żył pan zamku wraz ze swoją rodziną. Stopniowo zamki zaczynały się zmieniać. Budowano je już z kamienia, co chroniło przed pożarami. Otaczano fosami, utrudniającymi podejście wroga pod mury. W obrębie zamku wznoszono kuźnie, warsztaty rzemieślnicze, magazyny na żywność. Zmieniał się także wystrój komnat. Na ścianach zawieszano kobierce, pojawiły się wygodniejsze i lepiej wykonane meble. Podczas wojny w murach zamku znajdowała schronienie okoliczna ludność.
Konni wojownicy
Podstawę siły zbrojnej stanowiła w epoce średniowiecza ciężka rycerska jazda. To jej uderzenie decydowało wielokrotnie o wyniku bitew. Przez długi czas górowała ona nad piechotą, tworzoną z chłopów i mieszczan, słabiej uzbrojoną i wyszkoloną.
Chłopi
Przywiązani do ziemi i uzależnieni od panów byli zobowiązani do wielu świadczeń na ich rzecz. Przede wszystkim musieli uiszczać rentę, czyli pracować na pańskich polach, oddawać część inwentarza (np. drób, bydło) lub składać daninę w pieniądzach. Mieszkali w prymitywnych chatach i bardzo długo wytwarzali większość potrzebnych w gospodarstwie sprzętów we własnym zakresie.
Miasta
We wczesnym średniowieczu miasta nie odgrywały większego znaczenia. Były niewielkie, liczące przeciętnie kilkuset do kilku tysięcy mieszkańców. Po kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców miały Rzym, Paryż, Londyn. Dopiero od XI wieku rosła ich potęga. Stawały się ośrodkami wielkiego handlu i produkcji rzemieślniczej, ale ich ludność zajmowała się także rolnictwem. Na handlu międzynarodowym bogaciły się zwłaszcza miasta we Włoszech: Wenecja, Piza i Genua. Tam też powstawały uniwersytety – ośrodki nauki, wymiany myśli i powstawania nowych idei. Dużymi ośrodkami miejskimi były także Paryż, Londyn, Brugia, Kolonia, Lubeka, Hamburg. Miasta otaczano murami, bo czasy były niebezpieczne, co czyniło z nich potężne twierdze. Często niszczyły je pożary, bo domy były w większości drewniane. Nie przestrzegano też higieny. Nieczystości wyrzucano wprost na ulice. Nic dziwnego, że wybuchały epidemie.
Kościół
Odgrywał ogromną rolę w życiu ludzi średniowiecza. Biskupi i opaci byli wielkimi feudałami, wystawiali oddziały zbrojne i sami niejednokrotnie stawali na ich czele. Uczestniczyli też w podejmowaniu decyzji politycznych. Jako członkowie najbliższego otoczenia królów wpływali na ich decyzje. Trzeba również pamiętać, że to właśnie wśród duchowieństwa byli ludzie, których moglibyśmy nazwać intelektualistami. Przez długi czas tylko oni posiadali trudną sztukę pisania i czytania, niezbędną w dyplomacji, sporządzaniu dokumentów czy utrwalaniu ważniejszych wydarzeń (tworzenie roczników, kronik).
Zapamiętaj podział średniowiecznego społeczeństwa!
Rycerze
To przede wszystkim wojownicy. Walczyli najczęściej konno. Odziani w ciężkie zbroje stanowili trzon ówczesnych armii. Byli także właścicielami dóbr, w których pracowali chłopi. Bardzo długo rycerzem mógł zostać np. mieszczanin czy nawet chłop. Dopiero w późnym średniowieczu wprowadzono ograniczenia i rycerzem mógł być tylko potomek rycerza.
Duchowieństwo
Odgrywało olbrzymią rolę. To przede wszystkim jego przedstawiciele posiedli sztukę czytania i pisania, rzadką w tej epoce. Dlatego prowadzili kancelarie, byli doradcami władców, spisywali kroniki, byli uczonymi. Dla ludzi tamtych czasów to jednak przede wszystkim ci, którzy pełnią służbę bożą, odprawiają msze i udzielają sakramentów.
Szczególne znaczenie mieli franciszkanie i dominikanie – zakony żebrzące (tzn. utrzymujące się z jałmużny). Docierali bezpośrednio do ludzi, uczyli ich chrześcijańskich wzorców postępowania.
Mieszczanie
Trudnili się handlem i rzemiosłem. To ludzie odbywający dalekie podróże związane z prowadzeniem interesów. Dlatego musieli opanować nieraz po kilka języków, znać się na miarach i wagach, które w tej epoce mogły być różne w różnych miastach.
Chłopi
W ówczesnej Europie z uprawy ziemi żyło ponad 90 proc. ludzi.