Dokonania Henryka Brodatego

Pierwszą poważną próbą przezwyciężenia dzielnicowego rozdrobnienia było państwo Henryków Śląskich w pierwszej połowie XIII stulecia. Właściwym twórcą tego najpoważniejszego organizmu państwowego na terenie ówczesnej Polski był Henryk Brodaty, wnuk Władysława Wygnańca, pierwszego z rzędu seniorów.

  • Henryk I drogą czy to wojskową, czy częściej dyplomatyczną uzależnił od siebie szereg innych księstw i ziem. Po ojcu Bolesławie Wysokim (zmarłym w 1201 roku) odziedziczył księstwo wrocławskie i ziemię lubuską. Po śmierci zaś swego brata stryjecznego Kazimierza Opolsko-Raciborskiego (1230) objął opiekę nad jego synami, Mieszkiem II Otyłym i Władysławem I.
  • Ambicją Henryka I, jak wielu innych Piastów, stało się opanowanie symbolicznego, senioralnego niegdyś Krakowa. Okazja nadarzyła się po tragicznie zakończonym zjeździe gąsawskim (1227), podczas którego został zamordowany, przyjaciel i kuzyn Henryka – Leszek Biały. Książę śląski, jeden z gości, ranny, zdołał uciec, a potem rywalizował zbrojnie z Konradem Mazowieckim o opiekę nad małoletnim synem zamordowanego, Bolesławem V Wstydliwym. Henryk I pokonał Konrada pod Skałą w 1228 roku i wymusił na stryju zrzeczenie się opieki nad chłopcem. Konrad nie dał za wygraną i odzyskał w roku następnym kuratelę nad Bolesławem, co z kolei umotywowało Henryka do kontrakcji w 1231 i 1232 roku, gdy objął w faktyczne posiadanie ziemię krakowską.
    Nieletni Bolesław wraz z matką Grzymisławą otrzymał ziemię sandomierską, uzależnioną również od śląskiego księcia, występującego teraz w roli opiekuna.
  • Henryk interesował się również Wielkopolską, o którą również podjął walkę ze swoim kolejnym zaciekłym przeciwnikiem Władysławem Odoniczem, jednym z najbardziej anarchizujących Piastów. W latach 1232-1234 po wojnie z kuzynem zdobył obszary po Wartę. Ambitny Ślązak przejściowo panował również nad kawałkiem Łużyc (okolice Gubina) oraz Pomorza Szczecińskiego, gdzie zagarnął tereny wokół Cedyni podczas konfliktu z księciem Branimem.

 

Za panowania Henryka II Pobożnego

Po śmierci Henryka I Brodatego w 1238 roku ziemie mu podległe objął w bezpośrednie bądź pośrednie władanie jego syn Henryk II Pobożny. Już na starcie odniósł spory sukces, obejmując po nagłej śmierci Władysława Odonicza (1239) wielkopolskie ziemie na północnym (wschodnim) brzegu Warty.

Nad dziełem Henryków Śląskich zbierały się jednak ciemne i niebezpieczne chmury.

  • Z jednej strony były to ujawniające się tendencje odśrodkowe. Do osłabienia zależności od potężnego Henryka II i większej samodzielności dążyli książęta: opolski (Mieszko II Otyły) oraz małopolski Bolesław Wstydliwy, inspirowany w tym przez matkę Grzymisławę. Śląski władca szedł na liczne kompromisy, ponieważ szykował się do odparcia najazdu margrabiów brandenburskich, co też się stało w 1239 roku. Rozgromił napastników pod Lubuszem (obecnie Frankfurtem nad Odrą).
  • Z drugiej strony niebezpieczeństwo zagrażało od wschodu, skąd nadciągała mongolska potęga, wcześniej dokonując spustoszeń i podbojów na Rusi. W lutym 1241 roku azjatyccy napastnicy uderzyli na Polskę, przechodząc od Sandomierza przez Kraków na Dolny Śląsk, gdzie oczekiwał ich Henryk II Pobożny. Pod Legnicą doszło do tragicznego starcia (9 kwietnia), gdzie w przegranej bitwie Henryk II Pobożny poległ, grzebiąc tym samym nadzieje na szybszą integrację podzielonego kraju. Jego potomkowie nie stanęli na wysokości zadania.

 

Za Konrada Mazowieckiego

W toku rywalizacji z Henrykami niemały organizm państwowy stworzył też Konrad Mazowiecki (brat Leszka Białego, a syn Kazimierza Sprawiedliwego), który podporządkował swojej władzy również Kujawy i ziemie sieradzką i łęczycką, przejściowo też i nakielską, dzieląc później podległe sobie obszary pomiędzy synów: Kazimierza i Bolesława.
Konrad, zaabsorbowany walką o Kraków, nie miał dość energii, a czasem i siły, aby bronić dziedzicznego Mazowsza przed najazdami pogańskich Prusów. W 1226 roku za namową innych Pias­tów sprowadził w tym celu Zakon Krzyżacki, nadając mu w czasowe posiadanie ziemię chełmińską (rycerze zakonni dokonali potem fałszerstwa bulli papieskiej, przywłaszczając sobie ten obszar). Od tej pory do lat 80. XIII w. Zakon budował drogą podboju w Prusach swoje państwo, korzystając zresztą z pomocy polskich książąt.

Druga połowa XIII wieku

Jeżeli nawet w pierwszej połowie XIII stulecia zarysowały się większe organizmy polityczne w podzielonym kraju, to, niestety, w drugiej rozdrobnienie ­feudalne osiągnęło apogeum, szczególnie na Śląsku i Kujawach.

  • Chaos polityczny wykorzystała Brandenburgia, wciskająca się od około 1250 roku, po sprzedaży przez Bolesława Łysego Rogatkę ziemi lubuskiej, między Wielkopolskę a Pomorze Szczecińskie, tworząc tzw. Nową Marchię.
  • Kilkakrotnie ziemie polskie najeżdżali jeszcze Tatarzy, a także rodząca się nowa siła na wschodzie – Litwini (docierali pod Kalisz i Kraków).

Dalsze próby jednoczenia kraju

Z trudem, powoli, ale skutecznie torowała sobie drogę idea zjednoczenia Polski, wspierana wówczas przez większość hierarchii kościelnej.

  • Bezpotomny, zasłużony na polu umacniania autorytetu księcia w dzielnicy symbolicznej, bo niegdyś senioralnej, Bolesław Wstydliwy przekazał Małopolskę adoptowanemu przez siebie Leszkowi Czarnemu, synowi Kazimierza Kujawskiego, a również bratu sławnego później Łokietka. W latach 1279-1288 sprawował on rządy również i w Krakowie. Warto wiedzieć, iż uzdolniony wojownik odniósł szereg sukcesów w walkach z Jaćwingami, Litwinami i Tatarami.
  • Po jego bezpotomnym zgonie tron krakowski objął ostatecznie książę wrocławski Henryk IV Probus, zwycięzca w rywalizacji z mazowieckim Bolesławem i Władysławem Łokietkiem (bratem Leszka). Probus, jak i jego następca w dziele kontynuacji jednoczenia kraju Przemysław II (z Wielkopolski), czynili starania o koronę. Ten pierwszy, pomimo wstępnej zgody papiestwa, korony nie doczekał, umierając w 1290 roku. Probus faktycznie panował jedynie w zachodniej Małopolsce, jako że w Sandomierszczyźnie rządził brat zmarłego Leszka, Łokietek.

Walki o tron

Teraz do akcji przystąpili: Przemysław II (Wielkopolski) oraz Władysław Łokietek. Przejściowo ten pierwszy zapanował nad Krakowem, zresztą zgodnie z wolą zmarłego Henryka IV Probusa, ale popularny wśród drobnego rycerstwa książę brzesko-kujawski zmusił wielkopolskiego władcę do odwrotu. Sam Łokietek nie nacieszył się długo stołecznym grodem, zmuszony do odwrotu przez potężniejszego króla czeskiego Wacława II wiosną 1291 roku.

  • Przemysł II, aby przeciwstawić się rosnącej pozycji Wacława II, zawarł sojusz z Łokietkiem i jego bratem Kazimierzem oraz zapewnił sobie dziedzictwo na Pomorzu Gdańskim na mocy wcześniejszego układu w Kępnie (1288) z bezpotomnym lokalnym księciem Mszczujem (Mściwojem) II. Gdy ten zmarł w 1294 roku, Przemysław przejął władzę w nadmorskiej dzielnicy.
  • Sojusznik księcia, arcybiskup Jakub Świnka, wielki orędownik sprawy zjednoczenia, nie czekając na perspektywę, dosyć daleką, odzyskania Krakowa, w czerwcu 1295 roku koronował w Gnieźnie Przemysława II. Niestety, już w roku następnym król został zamordowany przez brandenburskich zbirów.
  • Raz jeszcze z szansy usiłował skorzystać Łokietek. Jego przeciwnikiem był jednak potężny czeski Wacław II, ponadto podległe Władysławowi rycerstwo dopuszczało się licznych aktów gwałtu, kompromitując w ten sposób kujawskiego księcia w oczach Wielkopolan i Pomorzan. W 1300 roku Łokietkowa władza załamała się i musiał on uciekać na Węgry, gdzie przeciwnicy polityki Wacława udzielili mu pomocy i schronienia.
  • Zmęczone rywalizacją między Piastami (oraz metodami niektórych z nich) elity pogodziły się z rządami czeskich Przemyślidów. Wacław II został koronowany w Gnieźnie latem 1300 roku, a po jego zgodnie również jego jedyny syn, Wacław III (1305-1306). Przyspieszyło to proces zjednoczenia państwa, choć problemu nie zakończyło…

 

Walka o tron krakowski w XIII wieku:

  • 1199-1202 – Mieszko III (po raz czwarty…)
  • 1202 – Władysław Laskonogi, szybko zrzucony
  • 1202-1210 oraz 1211 i 1227 – Leszek Biały
  • 1210-1211 – Mieszko Plątonogi, syn Władysława Wygnańca
  • 1227-1228 – Władysław Laskonogi, ponownie zrzucony
  • 1228-1229 – Henryk I Brodaty, usunięty
  • 1229-1232 – Konrad I Mazowiecki, usunięty
  • 1230 – Władysław Laskonogi (na kilka miesięcy, znów usunięty, w roku 1231 zmarł)
  • 1232-1238 – Henryk I Brodaty
  • 1238-1241 – Henryk II Pobożny
  • 1241-1243 – Konrad I Mazowiecki, usunięty
  • 1243-1279 – Bolesław V Wstydliwy
  • 1279-1288 – Leszek Czarny (wnuk Konrada Mazowieckiego)
  • 1288-1290 – Henryk IV Probus
  • 1290-1291 – Przemysł (Przemysław) II, w czwartym pokoleniu potomek Mieszka III, król Polski w latach 1295–1296 (koronacja w Gnieźnie)
  • 1291 – Władysław Łokietek, usunięty
  • 1291-1305 – Wacław II, od 1300 król Polski

Inne wydarzenia

  • 1226 – sprowadzenie Krzyżaków do Polski (przez Konrada Mazowieckiego) i osadzenie ich w ziemi chełmińskiej
  • 1227 – tragiczny w skutkach zjazd w Gąsawie (zabójstwo Leszka Białego)
  • 1241 – pierwszy najazd mongolski i tragiczna bitwa pod Legnicą (śmierć Henryka II Pobożnego)
  • 1250 – sprzedaż przez Bolesława Rogatkę ziemi lubuskiej Brandenburgii
  • 1259 – drugi najazd tatarski (mongolski) na Polskę
  • 1264 – pogrom Jaćwingów pod Zawichostem przez Bolesława Wstydliwego
  • 1272 – zajęcie ziemi nad dolną Wartą i Notecią (Nowa Marchia) przez Brandenburgię
  • 1288 – traktat w Kępnie, na mocy którego ­Mszczuj II (Mściwój) zapisuje w testamencie Pomorze Gdańskie Przemysławowi II
  • 1282 – zwycięstwo Leszka Czarnego nad Litwinami i Jaćwingami
  • 1288 – trzeci najazd mongolski na Polskę
  • 1295 – koronacja Przemysława II
  • 1296 – zabójstwo Przemysława II
  • 1299 – usunięcie Łokietka z Wielkopolski
  • 1300 – koronacja Wacława II