Początki

Okres zamętu, niepokoju i najazdów na Europę we wczesnym średniowieczu, dokonywanych przez różne, głównie koczownicze, ludy (m.in. Hunów, Awarów, Węgrów, Arabów), zrodził potrzebę zbudowania nowych, stabilnych więzi społecznych i prawnych. Na tym właśnie gruncie wyrósł feudalizm i w miarę dojrzałą formę osiągnął w państwie karolińskim (VIII-IX w.).

  • Podstawową cechą ustroju feudalnego był agraryzm, związek z ziemią i produkcją rolną. Grupę panującą w systemie feudalnym stanowili wielcy właściciele ziemscy (w wielu wypadkach – w monarchiach absolutnych – jeszcze nawet do XIX w.).
  • Istotą feudalizmu były stosunki poddańcze między właścicielami gruntów a chłopami, którzy je uprawiali (przechodziły one różne etapy – od form znośnych ku uciążliwym, bliskim niewolnictwu) oraz ustrój lenny – stosunek między wasalem a seniorem, który początkowo miał charakter dożywotni, ale z czasem stał się dziedziczny. W wypadku zmiany osoby wasala bądź seniora następowało odnowienie lenna (inwestytury) w terminie określonym (zwykle 1 rok i 1 dzień) i złożenie przez wasala hołdu lennego.
  • Wygaśnięcie lenna mogło nastąpić w wypadku wiarołomstwa wasala (następowała wówczas konfiskata lenna) oraz na skutek jego bezpotomnej śmierci. Zdarzały się też, ale rzadko, lenna bezdziedziczne, które wracały do seniora po śmierci wasala (nawet jeśli miał potomków). Zjawisko wygaśnięcia lenna nie było popierane przez feudałów. W Niemczech możnowładcy, zainteresowanie niepomniejszaniem lenna, przeprowadzili zasadę: co raz już się stało lennem, musi lennem pozostać.
  • Ustrój lenny doprowadził do wykształcenia zhierarchizowanej struktury zwanej drabiną feudalną. Na jej wierzchołku stał monarcha, a poniżej wasale, bezpośrednio od niego zależni. Oni z kolei mieli własnych wasali.
    Wielostopniowa hierarchia lenna prowadziła do anarchii . Ta sama osoba mogła łączyć w swym ręku kilka lenn, różnie usytuowanych na szczeblach tej drabiny. Jeden feudał mógł być równocześnie wasalem dwóch monarchów bądź – jako bezpośredni wasal korony – pozostawać w stosunku lennym wobec innego wasala. Wreszcie dany senior (nawet monarcha) mógł otrzymać lenno od swego wasala (np. Francja – opactwo St. Denis) bądź (np. angielscy Plantageneci) pozostawać w stosunku lennym wobec innego króla.
    W sytuacjach konfliktowych między dwoma seniorami danego wasala (takie sytuacje się zdarzały) ten ostatni stawał przed wyborem: wobec kogo muszę być lojalny? Próbowano zabezpieczać się, wprowadzając zastrzeżenia dotyczące konieczności wsparcia jednego ze skłóconych seniorów (homagium lignum).
    We Francji powstał zasada, która obrazuje dezintegracyjne następstwa feudalizmu: wasal mego wasala nie jest moim wasalem.
  • Miasta podupadłe (w końcowym okresie starożytności i początkowym średniowiecza), stopniowo wracały do właściwej kondycji ekonomicznej, a nawet proces urbanizacji nabrał rozmachu i powstawały nowe, prężne ośrodki. Miasta stopniowo uzyskiwały pewną niezależność od feudałów, osobowość prawną oraz samorząd (z wybieralnymi organami).
  • System klasowy został w feudalizmie utrwalony podziałami na stany społeczne. Wyodrębniły się następujące stany: szlachecki (rycerski), duchowny, mieszczański i chłopski. Każdy z nich miał własne prawa. Typową cechą feudalizmu była właśnie m.in. nierówność prawa – stosowanie różnych miar do różnych grup i osób.
  • Różne w monarchiach feudalnych były też formy następstwa tronu: dziedziczność, elekcyjność (Niemcy), elekcja w obrębie dynastii (Polska Jagiellonów).

 

Formy państwa feudalnego

  • monarchia wczesnofeudalna, zwana też patrymonialną,
  • rozdrobnienie feudalne,
  • feudalna monarchia stanowa,
  • monarchia absolutna, klasyczna dla feudalizmu w późnym etapie rozwoju, ale utrzymująca się sporadycznie w nowych, kapitalistycznych stosunkach; występowały też specyficzne jej formy – republiki miejskie (Włochy, Niemcy, Ruś – Nowogród czy Psków).

 

Monarchia wczesnofeudalna

Najwcześniej wystąpiła w Europie zachodniej (na gruzach Cesarstwa) i jej pierwszym, wręcz klasycznym przykładem było państwo frankońskie za rządów dynastii karolińskiej. Później pojawiła się też w Europie wschodniej i środkowej, jako najwcześniejsza forma organizacji państwowej (zachód bazował na rzymskich korzeniach). Na tym etapie monarchia miała charakter patrymonialny, tzn. król czy książę był zarówno władcą jak i właścicielem państwa.
Pozycja monarchy była wówczas silna. Jednak w miarę wzrostu jego znaczenia – możni występowali przeciwko władcy (choć początkowo byli zainteresowani opieką ze strony państwa i jego zwierzchnika – np. w Anglii). Władza monarchy stopniowo ulegała ograniczeniom w związku z przywilejami nadawanymi możnym (szczególnie immunitetami).

Działalność państwa przejawiała się w

  • organizacji wojskowej,
  • sądownictwie,
  • zarządzaniu skarbem.

Kościół, podporządkowany wówczas państwu, cieszący się jego dużym wsparciem, pełnił rolę instrumentu władzy, kształtującego postawy moralne, umacniającego ustrój, podnoszącego kulturę i autorytet monarchy. Grupa wyższych duchownych zasilała elitę feudalną.

Rozdrobnienie feudalne

Ta forma państwa pojawiła się (po okresie wczesnofeudalnym) w wyniku działania “sił odśrodkowych”, reprezentowanych przez możnowładców (feudałów) i ominęła jedynie Anglię.

  • Oprócz rolnictwa, dominującego oczywiście w życiu gospodarczym, pewną rolę odgrywały też miasta.
  • Różnice majątkowe, pogłębiające się rozwarstwienie, specjalizacja, prawodawstwo, przyczyniły się do wyodrębnienia stanów społecznych.
  • Władza centralna uległa osłabieniu (czasem zanikowi) przechodząc w ręce wielkich feudałów, sprawujących ją na swych terytoriach.
  • Rozkładowi ulegał też aparat państwowy, szczególnie skarbowość i sądownictwo (na szczeblach lokalnych zostały opanowane przez feudałów).
  • Kościół wyzwolił się z zależności od państwa, które straciło wpływ na obsadę stanowisk w tej instytucji. Miał przywileje podobne jak feudałowie świeccy i dążył do rozszerzenia swych kompetencji, zakresu władzy.
  • Rozdrobnienie feudalne pociągnęło za sobą anarchię, osłabienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, co zrodziło tendencje zjednoczeniowe.
  • Bardzo istotną rolę odgrywały wówczas interesy poszczególnych grup społecznych, zagrożenie zewnętrzne czy narodziny świadomości narodowej, a czasami nawet konsekwentnie stosowane prawo lenne.

Monarchia stanowa

Uformowane, dobrze zorganizowane i uprzywilejowane stany wywarły piętno na zjednoczonych już państwach (XIII-XIV w.; później na Rusi).

  • W życiu ekonomicznym umocniła się pozycja mieszczaństwa i doszło do konfliktów między tą grupą a feudałami.
  • Jednoczenie się państw przyniosło wzrost znaczenia władzy monarszej, ale była ona także ograniczana przez różne formy samorządu stanowego czy lokalnego.
  • Przewagę zachowywali nadal wielcy feudałowie, ale rosły też wpływy mieszczaństwa czy drobnego rycerstwa. Monarchowie wykorzystywali antagonizmy między stanami, tak więc zgromadzenia stanowe nie zdołały ich zdominować. Stany, w zamian za uchwały podatkowe, uzyskiwały nowe, niekiedy szerokie przywileje polityczne. W Polsce wypadki w tamtych czasach miały własną specyfikę: tutaj jeden ze stanów – stan szlachecki – zdobył wyjątkową pozycję, a nawet przewagę nad instytucją monarchii.
  • Zjednoczenie państw wymagało powołania nowych organów na szczeblu centralnym (np. Rada Królewska, trybunały sądowe i urzędy skarbowe) oraz lokalnym (np. sędziowie pokoju w Anglii, baliwowie we Francji, starostowie w Polsce).
  • Kościół przeważnie zachował swoją wysoką pozycję, ale dwa stany – mieszczaństwo i szlachta – starały się jego przywileje zredukować, występując przy okazji przeciwko rozrastaniu się dóbr kościelnych. Monarchowie (np. we Francji) usiłowali, z poparciem szlachty, nieco uniezależnić Kościół od Rzymu i zdobyć wpływ na obsadę kościelnych stanowisk.
  • Typowymi instytucjami monarchii stanowych były zgromadzenia stanowe o zróżnicowanych kompetencjach (np. Stany Generalne we Francji, Parlament w Anglii, Reichstag i Landtagi w Niemczech, Sobór Ziemski w Rosji, Sejm w Polsce). Decydowały głównie o nakładaniu podatków oraz aprobowały decyzje polityczne władcy. W owych zgromadzeniach stany obradowały oddzielnie; bardzo rzadko reprezentowani byli w nich chłopi (pewne Landtagi w Niemczech czy Sobór Ziemski w Rosji).

Monarchia absolutna

Monarchię absolutną cechowała właściwie nieograniczona i nie podlegająca kontroli władza monarchy. W zarządzaniu państwem opierał się on na rozbudowanej biurokracji i konsekwentnym centralizmie.

  • Monarchowie likwidowali bądź redukowali do minimum znaczenie zgromadzeń stanowych. System ten wystąpił już we wczesnej fazie epoki nowożytnej (począwszy od XVI w.), choć postać typową, dojrzałą osiągnął w następnym stuleciu. W owym okresie następował powolny rozkład gospodarki feudalnej, zmniejszały się dochody szlachty a zarazem wzrastała ekonomiczna pozycja mieszczaństwa – sojusznika monarchii w działaniach wzmacniających finanse państwa i uniezależniających je od kaprysów feudałów. Coraz wyraźniejsze było „widmo kapitalizmu”…
  • Grupą uprzywilejowaną nadal byli feudałowie, monopolizujący prawa polityczne. Szlachta nadal dzierżyła najwyższe godności i urzędy w państwie, zarówno cywilne, wojskowe czy duchowne, choć monarchowie powoływali na wysokie stanowiska „ludzi nowych”. Feudałowie pogodzili się z utratą rzeczywistej władzy politycznej w zamian za ochronę ich grupowych, ekonomicznych czy politycznych interesów.
  • Państwo przejawiało coraz większą aktywność w różnych sferach życia publicznego, interesując się gospodarką, szkolnictwem, opieką społeczną… Władca stawał się twórcą i wykonawcą prawa oraz najwyższym jego arbitrem. Swoboda poddanych systematycznie była ograniczana. Monarchia znalazła wygodny instrument rządzenia w postaci rozbudowanej biurokracji, sieci starych i nowych – specjalnie tworzonych – urzędów.
  • Monarchia absolutna starała się też podporządkować sobie grupy wyznaniowe i ich kościoły ( np. we Francji gallikanizm, w Austrii józefinizm). System znalazł się w głębokim kryzysie, gdy zderzył się z niezaspokojonymi aspiracjami mieszczaństwa (popieranego przez inne, upośledzone grupy społeczne).

 

Terminy

  • feudalizm
    system społeczno-prawny, oparty na specyficznych zależnościach między wasalem a seniorem; to również system gospodarczy, w którym obok siebie występują różne formy własności: bezpośrednie władanie feudalnego pana (zwierzchnika) i tzw. własność użytkowa, w dyspozycji producenta – chłopa, bliska dożywotniej dzierżawie
  • senior
    zwierzchnik wasali; możny, przyjmujący obowiązek opieki i protekcji nad swymi “kontrahentami” – wasalami
  • wasal
    najpierw wolny, oddający się w opiekę seniorowi, potem ten, który złożył seniorowi hołd i przysięgę na wierność (komendacja)
  • felonia
    wiarołomstwo (zdrada) lennika wobec swego suwerena (seniora)
  • lenno
    ziemia (bądź- urząd) nadawana przez seniora w użytkowanie wasalowi. Z czasem przekształciło się w dziedziczne (przypisane z reguły do pewnej funkcji) czynności wasala wobec seniora, stanowiło jakby formę zapłaty – wasal zobowiązywał się do pomocy zbrojnej, materialnej i rady
  • inwestytura
    ceremonia przekazania lenna, odbywana po złożeniu hołdu (homagium). Wasal otrzymywał od seniora przedmiot symbolizujący lenno – np. chorągiew, włócznię bądż pastorał (duchowni)
  • renta feudalna
    świadczenia chłopa na rzecz pana; jej formy to: odrobek (pańszczyzna), czynsz (gotówka), zapłata w naturze (płody rolne)
  • alodium
    własność w ręku wasala, niezależnie od nadanego mu lenna; z czasem zacierały się różnice między allodium a lennem – w wypadku śmierci seniora wasal mógł w pełni dysponować allodium (z lennem było różnie)
  • immunitet
    zwolnienie od opłat na rzecz seniora; z czasem też niezależność sądownicza
  • komendacja
    forma zależności, występująca od VIII w., gdy wolny wraz z majątkiem oddawał się możnemu; najpierw prywatnoprawna, potem publicznoprawna
  • stan społeczny
    grupa społeczna różniąca się od innych zawodem, położeniem, (miejscem w hierarchii) i pozycją prawną; stany miały własne prawa i przywileje (tych ostatnich pozbawieni byli tylko chłopi).