Po śmierci Wacława II Czeskiego (1305) i rychłym wygaśnięciu dynastii Przemyślidów (rok później), do ponownej próby odbudowy już nie tylko umownego Królestwa Polskiego przystąpił książę brzesko-kujawski, dawniejszy niefortunny rywal polskich władców, Władysław Łokietek. Jego sojusznikiem były Węgry pod panowaniem rodu Andegawenów, spowinowaconego z Piastami (córka Łokietka Elżbieta wyszła za Karola Roberta, od 1308 roku władającego niepodzielnie nad Dunajem).
- Wykorzystując kryzys monarchii czeskiej po zgonie Wacława II, a następnie nieoczekiwaną śmierć jego młodziutkiego syna Wacława III (lata 1305-1306), Łokietek powrócił do kraju, gdzie przejął władzę i rozpoczął proces jednoczenia kraju.
- Początkowo książę Władysław opanował tylko Małopolskę (lata 1305-1306), ale idąc za ciosem, wykorzystując zamieszanie na terenie Czech (kryzys dynastyczny), podporządkował sobie ziemie: sieradzką, łęczycką oraz Pomorze Gdańskie. Jednocześnie większość swych sił poświęcał obronie południowych granic, zwłaszcza stołecznego Krakowa, na który „ostrzyli sobie zęby” zwycięzcy w walce o czeski tron i roszczący pretensje do polskiego Luksemburgowie.
- Gdy Pomorze Gdańskie zaatakowali w 1308 roku Brandenburczycy, Łokietek, zaabsorbowany buntem krakowskiego mieszczaństwa, zawezwał na pomoc traktowanych jak dotąd sojuszników, Krzyżaków. Ci, co prawda, doprowadzili do wycofania się napastników, ale sami podstępem opanowali dzielnicę, zdobywając do 1309 roku wszystkie najważniejsze pomorskie grody (ostatnie wpadło w ich ręce Świecie). Polski władca nie był wówczas w stanie zapobiec dramatowi.
- Po uporaniu się z krakowską rebelią, podsycaną przez czeskiego króla Jana Luksemburskiego (1311), Łokietek, po śmierci jednego z wielu swych wrogów, księcia Henryka Głogowskiego, podporządkował sobie Wielkopolskę (kilka lat znajdowała się w rękach książąt głogowskich) w 1314 roku, a po kilku latach umocnił swój autorytet, symbolicznie wieńcząc proces zjednoczenia, przez koronację w Krakowie w 1320 roku.
- W obrębie Łokietkowego państwa znalazły się trzy drobne księstwa kujawskie bratanków króla (gniewkowskie, inowrocławskie i dobrzyńskie).
Straty terytorialne na rzecz Czech i Zakonu
Nad królestwem wisiało ciągłe zagrożenie, stopniowo narastające ze strony Czech – Jana Luksemburskiego i Zakonu Krzyżackiego, sprzymierzonych ze sobą przeciwko Polsce.
- W 1327 roku czeski Jan Luksemburski zmusił do lennego hołdu siedmiu książąt śląskich w górnym biegu Odry i Wisły. Zawiodły Łokietka zarówno dyplomatyczne, jak i zbrojne próby odzyskania Pomorza (1326-1327, 1329-1332), a silniejsi przeciwnicy zadawali mu kolejne ciosy.
- W 1329 roku wspólna wyprawa czesko-krzyżacka zagarnęła ziemię dobrzyńską, a król Jan korzystając z okazji, zmusił do złożenia hołdu niezależnego dotąd księcia płockiego Wacława.
- Pruskiemu władcy podporządkowali się w tym samym czasie kojeni śląscy Piastowicze (brzesko-legnicki, oleśnicki, ścinawski i żagański). Co prawda Łokietek zdołał odeprzeć wspólny atak czesko-krzyżacki w 1331 roku, skierowany na Wielkopolskę i Kujawy, ale nie zdołał zapobiec kolejnej stracie w roku następnym. Rycerze zakonni nagłym silnym wypadem zdobyli wówczas rodzinne Kujawy (król pochodził z Brześcia pod Włocławkiem).
- Jan Luksemburski w 1331 roku zhołdował jeszcze jednego śląskiego Piasta, księcia głogowskiego.
Rozejm z Zakonem – 1332
W czasie swych rządów Łokietek podejmował intensywne próby odzyskania Pomorza Gdańskiego:
- drogą procesu sądowego w Inowrocławiu, którego wyrok, korzystny dla Polski, Zakon zlekceważył;
- za pomocą akcji zbrojnych przypadających na lata 1326-1327 i 1329-1332, które nie przyniosły rozwiązania, bo Krzyżacy byli zbyt silni;
- nawet efektowne zwycięstwo pod Płowcami w 1331 roku nie pomogło Łokietkowi w odzyskaniu Pomorza.
W obliczu klęsk (w 1332 roku Krzyżacy zajęli całe Kujawy) i przewagi nieprzyjaciół, sędziwy i schorowany Łokietek zawarł w 1332 roku rozejm z Zakonem.
Państwo u schyłku życia króla Władysława Łokietka składało się tylko z dwóch historycznych, wielkich dzielnic: Wielkopolski i Małopolski połączonych buforowymi ziemiami: sieradzką i łęczycką. Poza jego granicami znajdowały się: obie części Pomorza, Mazowsze, Śląsk i ziemia lubuska.
Najważniejsze wydarzenia
- 1305 – śmierć Wacława II i powrót Łokietka do kraju
- 1305 (1306)-1333 – panowanie Łokietka (1320 – koronacja)
- 1308-1309 – zabór Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków
- 1311 – zdławienie buntu wójta Alberta w Krakowie
- 1314 – zajęcie przez Łokietka Wielkopolski
- 1327 – złożenie hołdu lennego królowi Czech Janowi Luksemburskiemu przez siedmiu książąt śląskich: niemodlińskiego, opolskiego, bytomskiego, raciborskiego, oświęcimskiego, cieszyńskiego, strzeleckiego
- 1326-1327 i 1329-1332 – nieudane próby odzyskania Pomorza przez Łokietka, podczas drugiego konfliktu utrata również ziemi dobrzyńskiej i Kujaw
- 1329 – zhołdowanie przez Jana Luksemburskiego księstwa płockiego oraz kolejnych księstw śląskich: brzesko-legnickiego, oleśnickiego, ścinawskiego i żagańskiego
- 1331 – zhołdowanie przez Jana Luksemburskiego księstwa głogowskiego