Monarchia stanowa była kolejnym etapem ewolucji ustrojowej feudalnego państwa w średniowieczu. Zastąpiła ona monarchię patrymonialną, w której państwo było traktowane jako prywatna własność panującego. Teraz stawała się dobrem publiczno-prawnym , którym monarcha nie mógł już tak swobodnie dysponować, musząc się liczyć ze zdaniem przedstawicielstwa wykształconych w między czasie stanów społecznych. Były to wielkie grupy społeczne, do których należało się z racji urodzenia (teoretycznie przekraczanie tych barier było niemożliwe, ale życie wykazywało częste „wyjątki”). Stany wyższe: rycerstwo i duchowieństwo obdarzone licznymi przywilejami, szczególnie immunitetami, zdołały podczas czy to rozdrobnienia feudalnego bądź problemów monarchii, osłabić pozycję tronu.

Francja

Długo ten proces przebiegał we Francji, gdzie po wygaśnięciu dynastii Karolingów, w 987 r. na tron wstąpiła dynastia Kapetyngów (Hugo Kapet). Królowie z tego rodu musieli najpierw powiększyć swoją domeną i wzmocnić prestiż wobec często silniejszych czy bogatszych lenników. Wśród nich byli francusko-angielscy Plantageneci. Przez XII i XIII w. toczyły się wojny, które Kapetyngowie wygrali redukując posiadłości (domenę) Plantagenetów.

Pod koniec XIII w. proces budowy scentralizowanego państwa dobiegał końca. W tym czasie król Filip IV Piękny w wyniku potrzeb pieniężnych zdecydował się na powołanie reprezentacji stanowej: Stanów Generalnych w 1302 r. Ich kompetencje sprowadzały się do wyrażania zgody na nowe nadzwyczajne podatki.

Anglia

W Anglii z racji silniejszej pozycji monarchy – nie obowiązywała tam sławna zasada „wasal mego wasal nie jest moim wasalem”, udało się uniknąć politycznego rozbicia. Po wygaśnięciu dynastii normańskiej na tron weszła nowa, wywodząca się też z Francji i tam posiadająca znaczne domeny, rodzina Platagenetów (pierwszym z nich był Henryk II). Uwikłała ona Anglię w długotrwałe walki z Francją. Jan bez Ziemi, następca swego wielkiego brata Ryszarda Lwie Serce, utracił w kosztownych wojnach większość francuskiej domeny. Osłabienie prestiżu wykorzystali baronowie podnosząc bunt w 1215 r. i wymusili na królu wydanie przywileju Wielkiej Karty Swobód. Przewidywała ona konieczność konsultacji króla z przedstawicielami stanów najważniejszych decyzji, a nawet prawo do oporu przeciwko złym decyzjom i nadużyciom.

Postanowienia Wielkiej Karty Swobód:

  • król mógł nakładać podatki tylko za pozwoleniem Wielkiej Rady złożonej z biskupów i baronów,
  • zakaz więzienia i konfiskaty dóbr ludności wolnej bez wyroku sądowego,
  • możliwość zaskarżenia nadużyć popełnionych przez urzędników królewskich,
  • przywileje handlowe dla kupców.

Jan oraz jego syn, Henryk III łamali ten przywilej, a drugi z nich także podobne tzw. Prowizje Oksfordzkie (1257). Doprowadziło to do wybuchu w 1264 r. powstania, do którego przyłączyli się też mieszczanie. Henryk III musiał wyrazić zgodę na powołanie parlamentu, czyli przedstawicielstwa stanowego, składającego się z dwóch izb:

  • Izby Lordów, czyli dawnej rady królewskiej, do której wchodziło się poprzez pełnienie urzędu lub nominacje króla (dziedzicznie)
  • Izby Gmin, reprezentacji rycerstwa i miast, której członkowie pochodzili z wyboru.

Zapamiętaj!
Stan to grupa społeczna o takim samym statusie prawnym, wyznaczanym przez: osiągnięte przywileje, określone świadczenia na rzecz państwa, podleganie prawu, udział w sprawowaniu władzy. Np. stan duchowny, mieszczański lub szlachecki.