Monarchiami stanowymi nazywamy te państwa, w których władca liczyć się musi z opinią, uchwałami i decyzjami poszczególnych, uprzywilejowanych stanów społecznych, takich jak np. duchowieństwo, szlachta, możnowładztwo, arystokracja. Klasycznym przykładem monarchii stanowych są: Anglia i Francja.

Anglia

Anglia uniknęła rozdrobnienia feudalnego, typowego dla państw europejskich doby średniowiecza, z powodu stosunkowo późnego, ostatecznego uformowania się kraju. Proces powstawania państwa rozpoczął się w 1066 r. podbojem normańskim. Elita wywodząca się z ówczesnych zdobywców żyła dość długo świadomością wspólnego interesu z racji wielu buntowniczych powstań rdzennej anglosaskiej ludności. W 1154 r. Henryk II z rodu Plantagenetów opanował angielski tron. Henryk II miał wielkie ambicje.

Z racji posiadania znacznych posiadłości we Francji (po ożenku z Eleonorą Akwitańską przyłączył do swoich posiadłości w Andegawenii Akwitanię i Gaskonię, stając się jednym z najpotężniejszych feudałów Francji) dążył także do zdobycia tronu francuskiego. Był to początek wielu wojen pomiędzy tymi dwoma krajami. Mocarstwowa polityka Henryka II zraziła do niego poddanych. I tak w 1170 r. doszło do buntu przeciwko królowi, na czele którego stanął jego niedawny przyjaciel arcybiskup Canterbury i prymas Anglii, Tomasz Becket protestujący przeciwko łamaniu autonomii Kościoła. Henryk II zgładził buntowników, co wywołało falę protestów w całej Anglii. W tym samym czasie Henryk II wszedł w konflikt z królem Francji Filipem Augustem.

Po jego śmierci rządy następcy Ryszarda Lwie Serce, nie przyczyniły się do wzrostu potęgi Anglii. Liczne krucjaty, w których król brał udział, znacznie osłabiły skarb państwa i doprowadziły do rosnącego niezadowolenia wśród królewskich poddanych. Ryszard Lwie Serce zginął podczas jednej ze swych wypraw w 1199 r. Koronę po nim przejąc Jan bez Ziemi już po raz drugi sprawujący władzę (pierwszy raz pod czas nieobecności Ryszarda Lwie Serce). Popadł w konflikt z papiestwem (Innocenty III) oraz własnymi wasalami, którzy w 1215 r. zmusili go do wydania Wielkiej Karty Swobód.
Następca Jana, jego syn Henryk III, usiłował omijać postanowienia Karty dotyczące podatków. W 1264 r. doszło do powstania poddanych pod wodzą Szymona de Monfort, które zakończyło się klęską króla.

Francja

W X w. we Francji władzę objęła dynastia Kapetyngów (987 r.). Królowie z tej rodziny dążyli do powiększenia swoich posiadłości, mniejszych od ziem niejednego wasala, głównie Plantagenetów. Szczególnie skuteczna pod tym względem była polityka Ludwika VII, Filipa Augusta i Ludwika IX Świętego. Potęga Plantagenetów została załamana, a ich plany koalicyjnego ataku wespół z Niemcami zakończyły się porażką Cesarstwa pod Bouvines – w 1214 r.
Oparciem dla dynastii Kapetyngów był kler, mieszczanie i drobne rycerstwo, wspierające tron w walce z możnowładztwem.
Kapetyngowie opanowali, pod pozorem krucjaty, południe Francji. Pod koniec XIII w. przezwyciężyli rozdrobnienie feudalne.
Autorytet władcy we Francji był tak silny, że gdy papież Bonifacy VIII usiłował upokorzyć króla Filipa IV Pięknego, poniósł porażkę, bowiem społeczeństwo poparło Filipa IV.
Król w zamian za to zgodził się na utworzenie Stanów Generalnych w 1302 r., które miały podejmować decyzje w kwestiach podatkowych.

Stany Generalne – podejmowały decyzje dotyczące kwestii podatkowych.
Zasiadali w nich delegaci kleru, szlachty (rycerstwa) i tzw. stanu trzeciego, czyli reszty społeczeństwa (głównie mieszczan).

Zasady ustrojowe monarchii stanowych:

  • powstanie reprezentacji poszczególnych grup, które zostały dopuszczone do sprawowania władzy, np. sejmiki szlacheckie, z których wyłaniano przedstawicieli na Sejm,
  • zwolnienie niektórych uprzywilejowanych grup z pewnych świadczeń podatkowych,
  • wprowadzanie przywilejów dla całych grup społecznych np. szlachty, nie zaś tylko dla poszczególnych jednostek,
  • zdobycie monopoli gospodarczych przez określone stany,
  • prawo do wyższego prestiżu społecznego – zakaz noszenia strojów przeznaczonych dla klasy wyższej przez niższą,
  • różne prawa dla różnych stanów.