Monarchie stanowe – Francja

W końcu XIII w. proces jednoczenia kraju był daleko zaawansowany, choć jeszcze nie zakończony. Na znacznych obszarach rządy sprawowali jeszcze władcy senioralni, ale już bardziej niż niegdyś zależni od swego zwierzchnika, któremu konsekwentnie egzekwowane prawo lenne dawało większe uprawnienia. Procesu tego nie powstrzymała nawet, choć spowolniła, wojna stuletnia (1337-1453).

• Poprzez kupno przypadło Francji w 1349 roku księstwo Delfinatu.
• Dynastyczne małżeństwo przybliżyło przyłączenie Prowansji (1481).
• Bardziej powikłane były losy Burgundii. Księstwo to połączone zostało z domeną królewską jako bezdziedziczne w 1360 r., ale na przełomie XIV i XV w. znowu się usamodzielniło, wykorzystując kryzys francuskiej korony w wojnie stuletniej. Ostatecznie Burgundia została przyłączona w 1477 r., po bezdzietnej śmierci księcia Karola Śmiałego.
• Małżeństwo Karola VIII z Anną, dziedziczką Bretanii, umożliwiło na przełomie XV i XVI w. włączenie tego księstwa do Francji.
• Po zwycięstwie nad Anglią w wojnie stuletniej do Francji wróciła Gujenna (1453).

W 1302 r. król Filip IV Piękny, skonfliktowany z papieżem Bonifacym VIII, szukając oparcia wewnątrz kraju, odwołał się do opinii stanów, co stało się początkiem Stanów Generalnych.

W 1328 r. wygasła starsza linia Kapetyngów (na najmłodszym synu Filipa IV, Karolu IV) i tron przypadł za zgodą możnowładztwa Filipowi VI, założycielowi dynastii Walezjuszy (młodsza linia kapetyńska). Z pretensjami do korony francuskiej wystąpił angielski Edward III, wnuk po matce Filipa IV. Był to – oprócz sporu o Flandrię, oraz wsparcia Francuzów dla walczących z Anglikami Szkotów – jeden z powodów wojny stuletniej. Przez długi czas jej przebieg miał dla Francji charakter niepomyślny, dopiero pojawienie się Joanny d’Arc i odblokowanie Orleanu przyniosło rzeczywisty przełom. W wyniku przegranej królowie angielscy musieli zrezygnować ze swych pretensji do tronu francuskiego. Największą indywidualnością wśród francuskich monarchów po zakończeniu długiej wojny, okazał się Ludwik XI. Przezwyciężył on kryzys wywołany przez arystokrację reprezentującą tendencje odśrodkowe w państwie. Liderem możnowładczego buntu stał się książę burgundzki Karol Śmiały (Zuchwały). Po jego bezpotomnej śmierci w walce w 1477 r. rozległe burgundzkie posiadłości zostały podzielone między Francję a Habsburgów. Ludwik XI, władca silnej ręki, zapoczątkował okres monarchii absolutnej, choć do apogeum tego procesu było jeszcze daleko.

Ustrój polityczny

• W XII-XIV w. zwiększył się wyraźnie autorytet monarszy we Francji, choć przejściowo osłabiły tę tendencję klęski wojny stuletniej. Władza króla przestała się opierać jedynie na związkach lennych, domena królewska straciła charakter majątku prywatnego, stała się dobrem publicznym, domeną korony, którą zaczęto identyfikować z państwem. Władza królewska zaczęła docierać do całego społeczeństwa, władca współdziałał już nie tylko ze swoimi wasalami, lecz też ze społeczeństwem, zorganizowanym w stany. W otoczeniu króla zaczęli wyróżniać się fachowi urzędnicy zwani legistami, którzy sformułowali kilka fundamentalnych zasad: „król jest najwyższym zwierzchnikiem lennym w państwie”, „król jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości”, „król jest cesarzem w swoim królestwie”, choć na praktyczne ich skutki należało jeszcze poczekać.

• Jeżeli chodzi o następstwo tronu, nastąpiło wykluczenie praw kobiet na mocy tzw. prawa salickiego (zapożyczonego z Niemiec). O tej zasadzie zadecydowały względy polityczne – obawy przed przejęciem tronu po wygaśnięciu Kapetyngów przez angielskich Plantagenetów (Edward III był wnukiem Filipa IV po kądzieli). Pojawiła się też specjalnie skonstruowana teoria statutowa, głosząca iż królowie nie mają prawa dysponować koroną jak majątkiem prywatnym na mocy „statutu królestwa”. Była ona odpowiedzią na upokarzający Francję traktat z Troyes (1420), gdy chory umysłowo Karol VI uczynił swym następcą angielskiego Henryka V, z pominięciem syna, Karola VII.

• Na początku XV w. utrwaliła się zasada ciągłości monarchii. Według niej następca tronu nawet jako dziecko jest królem i panuje po śmierci poprzednika. Do czasu pełnoletności rządy opiekuńcze – regencję – sprawowała bądź matka, bądź osoby z najbliższego otocznia tronu.

• W XV w. utrwaliła się też zasada niepodzielności monarchii, choć pewnym wyłomem stawały się apanaże dla młodszych królewskich synów.

• Zgromadzenie stanowe, czyli Stany Generalne nie uzyskały zbyt szerokich uprawnień; koncentrowały się wokół uchwalania podatków, przedstawiania zażaleń i postulatów w kwestiach dotyczących funkcjonowania państwa, wyrażania zgody na tzw. alienację domeny, czyli darowizny królewskie (apanaże np.) i prawa wyboru króla w wypadku wygaśnięcia dynastii. Od czasu wprowadzenia stałego podatku na armię („taille”) w 1439 r., rola Stanów uległa redukcji.

• Obok Stanów Generalnych funkcjonowały lokalne Stany Prowincjonalne.

• W XIII w. wyodrębnił się z Rady Królewskiej oddzielny organ sądowy, noszący od XIV w. nazwę Parlamentu (Sąd Parów). Stał się sądem najwyższej instancji i miał prawo rejestrowania ustaw królewskich.

Zapamiętaj!

1302 – zwołanie Stanów Generalnych przez Filipa IV Pięknego
1328 – wygaśnięcie starszej linii Kapetyngów, zapoczątkowanie dynastii Walezjuszy
1337-1453 – wojna stuletnia między Francją a Anglią
1346 – klęska francuska pod Crecy
1358 – antyfeudalne powstanie ludowe we Francji zwane żakerią
1415 – klęska francuska pod Azincourt
1420 – Henryk V angielski zostaje uznany następcą tronu we Francji
1429 – wystąpienie Joanny d’Arc, zwycięstwo pod Orleanem, odwrócenie losów wojny
1435 – ugoda króla francuskiego Karola VII z księciem burgundzkim Filipem Dobrym
1453 – zdobycie Gujenny przez Francuzów i koniec konfliktu;
1461-1483 – rządy Ludwika XI i poskromienie przez niego buntów arystokratycznych (1465, 1467, 1472) zwanych „Ligami Dobra Publicznego”;
1477 – śmierć Karola Śmiałego, władcy Burgundii (m.in. wynik intryg Ludwika XI) i podział jego dziedzictwa,
– likwidacja apanaży przez Ludwika XI i jego syna Karola VIII (przyłączenie Andegawenii, Prowansji, Bretanii, wcześniej części Burgundii)

Źródła prawa:

• ustawodawstwo królewskie
• spisy prawa zwyczajowego
• oficjalne kodyfikacje prawa zwyczajowego
• rzymskie inspiracje (np. u legistów)