Osadnictwem nazywamy proces polegający na zakładaniu wsi bądź miast. Związany on był z chęcią osiedlania się ludzi w jednym miejscu i uprawą ziemi. W końcu XII i w XIII w., w związku z postępem technik rolnych, nastąpił wzrost opłacalności gospodarki rolnej. Roz­pow­szech­nienie osadnictwa leżało w interesie możnych, klasztorów i rycerstwa. Tworzyli oni, chcąc zwiększyć swoje dochody, warunki zachęcające ludzi (wolnych i zbiegów) do osiedlania się na jeszcze niezagospodarowanych terenach. W ten sposób wykształciły się dwie główne formy osadnictwa:

  • na prawie polskim,
  • na prawie niemieckim.

Osadnictwo na prawie polskim

Feudałowie zachęcali i starych, i nowych osadników do osiedlania się na prawie polskim, co dawało im takie korzyści, jak:

  • wydłużanie okresu wolnizny (czyli zwolnienia z obowiązku uiszczania świadczeń),
  • atrakcyjny sposób poboru czynszu (w pieniądzu bądź zbożu),
  • możliwość zmiany miejsca zamieszkania,
  • określenie stosunku do ziemi na zasadzie własności użytkowej.

Osadnictwo na prawie polskim oparte zostało na lokalnej tradycji, zwyczajach i nie pozostały po nim dokumenty pisane. Na prawo polskie bywali przenoszeni nie tylko „wolni goście”, ale również poddani o długim „stażu”, a czasami również i niewolnicy, będący dosyć nieliczną kategorią ludności w Polsce. Osadnictwo na prawie polskim przynosiło efekty w postaci wzrostu produkcji i dochodów feudała.

Osadnictwo na prawie niemieckim

W XIII i XIV w. sprowadzając osadników „z zewnątrz”, feudałowie starali się przyspieszyć zagospodarowanie pustek. Sytuacja „gości” prezentowała się lepiej niż ludności miejscowej, gdyż mogli oni wynegocjować lepsze warunki.

Podstawowe zasady osadnictwa na prawie niemieckim:

  • wolność osobista osadników,
  • prawo do dziedzicznego posiadania gruntu i rozporządzania nim przy zachowaniu ogólnej zwierzchności właściciela gruntu (feudała) pod warunkiem wywiązywania się z obowiązkowych świadczeń,
  • wolnizna,
  • autonomia sądowa w postaci tzw. sądu ławowego pod przewodnictwem sołtysa,
  • istnienie samorządu na wsiach – ławy z sołtysem na czele,
  • w miastach – rady miejskiej z burmistrzem na czele.

Organizacja wsi

Podstawą założenia wsi stawał się wydawany przez feudała przywilej lokacyjny.

  • Lokacji podejmował się tzw. zasadźca (łac. locator) z reguły będący później sołtysem. Sprowadzał on osadników i urządzał organizacyjnie wieś (prace miernicze, przydział gruntów itd.).
  • Wieś przybierała określony wygląd, najczęściej powstawała wzdłuż drogi (tzw. ulicówki). Osadnicy otrzymywali 1 łan ziemi (tzw. frankoński to około 22,6–25,8 ha, zaś tzw. flamandzki, zwany też chełmińskim czy średnim, 16,7–17,5 ha).
  • Zasadźca otrzymywał co najmniej 2 łany, a czasami i mały folwark. Posiadał też inne, drobniejsze przywileje finansowo-majątkowe, zostawał wreszcie sołtysem i przewodniczył ławie wiejskiej oraz sądom. Egzekwował czynsze i kary sądowe.
  • Dla całej wsi wydzielano pastwisko zwane „skotnicą” (wypas bydła).

Uwaga! W przeciwieństwie do prawa polskiego wszelkie obowiązki i przywileje osadników na prawie niemieckim były ściśle określone i spisywane. Nazwa prawa niemieckiego wzięła się z faktu, że owe zwyczaje przyszły do Polski z Zachodu oraz że wielu osadników rekrutowało się właśnie z Niemiec, choć niekoniecznie; z czasem korzystali z tego prawa również miejscowi.

Zapamiętaj!
Ziemie polskie w średniowieczu były słabo zaludnione, a liczba mieszkańców zwiększała się powoli. W interesie władców oraz grupy feudałów leżały starania na rzecz rozwoju osadnictwa, ponieważ od liczby ludności pracującej zależały dochody państwa i klasy uprzywilejowanej.