Okres między panowaniem Mieszka I a ostatniego z Piastów, Kazimierza Wielkiego, to czas wielkich zmian państwa polskiego. Przekształcało się nie tylko terytorium państwa, lecz także wygląd miast i wsi.

Jak zmieniało się terytorium państwa polskiego?

Polska w roku 1000 (po panowaniu Mieszka I i w pierwszych latach rządów Bolesława Chrobrego) liczyła prawdopodobnie 250 tys. km. kw., a zamieszkiwało ją około miliona ludzi. W chwili śmierci Kazimierza Wielkiego (1370 r.) obszar Polski wynosił blisko 270 tys. km. kw. z prawie dwoma milionami mieszkańców.

Kto mieszkał na terytorium państwa polskiego?

Na terenie Wielkopolski Polanie. Na południu duże plemię Wiślan, których głównym grodem był Kraków. Na północy, granicząc z Prusami, mieszkali Mazowszanie. Na wschodzie, nad Bugiem – Lędzianie. Kujawy zamieszkiwali Goplanie. Śląsk zasiedlony był przez plemiona Ślężan, Dziadoszan, Opolan, Golęszyców, Bobrzan i Trzebowian.

W co wierzyli przodkowie Polaków?

Słowianie czcili wielu bogów. Oprócz ważniejszych, takich jak Perun, Weles, Strzybóg, wierzono, że cały świat zaludniają rozmaite duchy przychylne bądź szkodzące człowiekowi. Nie wiemy, czy na ziemiach polskich wznoszono świątynie dla bóstw. Prawdopodobnie oddawano im cześć pod gołym niebem, przy kamieniach ofiarnych, w świętych gajach i na szczytach gór.

Jak wyglądało państwo Mieszka I?

Większość terytorium Polski pokrywały olbrzymie puszcze. Tylko wokół większych grodów takich, jak np. Gniezno, Poznań, Wrocław czy Kraków rozciągały się większe obszary wolne od lasu. Liczne rzeki, bagna i trzęsawiska stanowiły naturalną przeszkodę dla wrogów pragnących najechać kraj, ale utrudniały też komunikację dla ludności miejscowej.

Jakie grupy społeczne można wyróżnić w państwie pierwszych Piastów?

  • Możni – stanowili otoczenie księcia, byli jego doradcami. Skupili w swych rękach znaczne bogactwa (klejnoty, sprowadzana z zagranicy broń, cenne szaty). Posiadali też ziemię, choć początkowo nie były to wielkie majątki.
  • Wolni kmiecie – tworzyli najliczniejszą grupę mieszkańców. Posiadali własną ziemię. Część płodów rolnych oddawali na potrzeby księcia i jego drużyny.
  • Kupcy i rzemieślnicy – mieszkali w grodach lub w ich pobliżu. Zaopatrywali księcia, możnych i drużynników w różnorodne wyroby.
  • Niewolnicy – nie było ich wielu. To jeńcy wojenni. Pracowali w majątkach księcia. Niektórzy mogli po latach uzyskać wolność.

Kto tworzył drużynę księcia?

Drużynnicy rekrutowali się z ludności miejscowej, ale sporo było wśród nich przybyszy z innych krajów (np. Skandynawów czyli wikingów). Książę dbał o uzbrojenie swoich wojowników, opiekował się także ich rodzinami. Wiadomo, że drużyna Mieszka I liczyła 3 tysiące zbrojnych. Siłę tę uzupełniano pospolitym ruszeniem
– w razie niebezpieczeństwa do walki stawali wszyscy zdolni do noszenia broni mieszkańcy zagrożonego terytorium.

Na czym polegała organizacja grodowa?

Całe terytorium państwa podzielono na mniejsze obszary, których centrum stanowił gród. Był on siedzibą władzy, administracji, jednocześnie ośrodkiem produkcji rzemieślniczej i miejscem wymiany handlowej – odbywały się tam targi.

Jakie zmiany nastąpiły w gospodarce państwa w XIII i XIV w.?

W XIII i XIV w. ziemie polskie stały się widownią olbrzymich przemian gospodarczych. Właśnie wtedy masowo zaczęli napływać do naszego kraju osadnicy z przeludnionych Niemiec (ale nie tylko, byli wśród nich np. Flamandowie, Walonowie z dzisiejszej Belgii i Holandii), tu szukający lepszych warunków życia i możliwości wzbogacenia się. Ten wielki ruch mas ludzi na stosunkowo słabo zaludnione ziemie nie miał nic wspólnego z agresją. To piastowscy książęta, biskupi a potem miejscowi możni sprowadzali kolonistów. Chcieli oni podnieść poziom gospodarki w swoich dobrach i powiększyć dochody. Nie tylko chłopi szukali w Polsce lepszego losu. Przybywali również rycerze niemieccy (głównie na Śląsk i Pomorze) oraz mieszkańcy miast. Część z nich szybko się polonizowała. Niektórzy, osiadający w zwartych grupach, utrzymywali świadomość swego obcego pochodzenia znacznie dłużej. Nie znaczy to jednak, że musieli być wrogo nastawieni do nowego kraju. W średniowieczu nie stosowano takich podziałów narodowych, do jakich obecnie jesteśmy przyzwyczajeni. Napływ osadników z zagranicy i powstanie osad przez nich zaludnionych wywołał zmiany wśród miejscowej ludności.
Polskie wsie również zaczęto zmieniać, stosując wzory przyniesione przez osadników niemieckich.
To samo dotyczyło miast. W ruchu kolonizacyjnym aktywnie uczestniczyła więc ludność polska.

Jak zmieniła się wieś pod wpływem osadników z innych krajów?

Zakładanie nowych wsi na prawie niemieckim spowodowało zmiany w ich zabudowie. Rozrzucone gospodarstwa tworzyły teraz zwartą całość np. wzdłuż drogi. Chłopi po latach tzw. wolnizny, czyli czasu, jaki dano im na zagospodarowanie się, płacili teraz panu daninę w pieniądzach (co było nowością) oraz w naturze (zboże, drób, jajka itp.). We wsiach powstawały sądy, w skład których wchodzili ich mieszkańcy. Rozstrzygały one spory pomiędzy gospodarzami.

Czym były lokacje miast?

Obok wsi na prawie niemieckim lokowano, czyli zakładano także miasta. Nie oznacza to, że były to zupełnie nowe ośrodki, powstające całkowicie „z niczego”. Często nadawano prawo niemieckie starym osadom posiadającym już cechy miejskie, takim jak Kraków, Poznań, Gniezno, Wrocław. Miasta otrzymywały samorząd, stawały się ośrodkami produkcji rzemieślniczej i centrami handlowymi. Obwiedzione murami były też ważnymi punktami oporu w razie ataku nieprzyjaciela.

Kiedy nastąpił gwałtowny rozwój miast?

Najwięcej lokacji miast i wsi dokonano za czasów Kazimierza Wielkiego (1333-1370). Z własnych funduszy król wystawił jeszcze 50 zamków, strzegących granic na północy i południu kraju. Ponad 20 miast opasano murami. Nic dziwnego, że mówi się o tym władcy: „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. Nie jest to prawdą, bo drewno przeważało w budownictwie jeszcze do XIX w., ale właśnie za czasów Kazimierza Polska stała się silnym i liczącym się w Europie środkowo-wschodniej krajem.

Gdzie się uczono?

Już w XII w. istniały w Polsce szkoły działające przy katedrach. Uczyli się w nich kandydaci na księży. Duże znaczenie miało powstanie szkół parafialnych w miastach w wieku następnym. Wiedzę w nich zdobywali mieszczanie. Polacy wyjeżdżali także na studia za granicę, np. do Paryża i Bolonii .
Za ostatniego Piasta powstała pierwsza wyższa uczelnia w Polsce – uniwersytet w Krakowie (1364 r.). Miał on przede wszystkim dostarczać państwu wysoko wykwalifikowanych urzędników.

 

Słowniczek

  • Gród – twierdza zapewniająca bezpieczeństwo jej mieszkańcom i okolicznej ludności.
  • Katedra – kościół, przy którym mieści się siedziba biskupa.
  • Palatium – siedziba władcy, połączona z kaplicą, gdzie odprawiano msze i nabożeństwa.
  • Plemię – grupa ludzi, która pochodziła od wspólnego przodka, zamieszkująca określony obszar, rządząca się tymi samymi prawami.
  • Danina – obowiązkowe świadczenie na rzecz panującego lub pana feudalnego.
  • Prawo niemieckie – tak nazywano przepisy prawne, które przynieśli ze swej ojczyzny koloniści niemieccy. Było ono inne niż to, któremu podlegała ludność polska.

Państwo stanowe
Ludzie zamieszkujący ziemie Polski pod panowaniem ostatnich Piastów dzielili się na odrębne grupy nazywane stanami. Posiadały one różne prawa i przywileje. Na samej górze drabiny społecznej znajdowało się rycerstwo i duchowieństwo, trochę niżej stali mieszkańcy miast. Na samym dole tej hierarchii byli chłopi. Stany nie były jeszcze zamknięte, tzn. chłop mógł np. zdobyć prawa miejskie lub nawet wejść w szeregi rycerstwa.