Statut Bolesława Krzywoustego
Bolesław Krzywousty w swym testamencie (1138 r.) podzielił Polskę pomiędzy synów na pięć dzielnic.
- najstarszy syn – Władysław, otrzymał Śląsk,
- Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze,
- Mieszko Stary – Wielkopolskę,
- Henryk – ziemię sandomierską.
- Piąta dzielnica (ziemia krakowska, sieradzka i łęczycka) była dzielnicą senioralną. Władza w niej nie była dziedziczna, lecz przechodziła każdorazowo na najstarszego w rodzinie Piastów (stąd senior). Senior był zwierzchnim księciem (princeps), reprezentującym ideę jedności państwa. Prowadził on politykę zagraniczną i reprezentował Polskę na zewnątrz oraz sprawował naczelne dowództwo zjednoczonych sił zbrojnych książąt dzielnicowych.
Uwaga! Najmłodszemu synowi Bolesława, Kazimierzowi, dzielnicy nie wydzielono.
Obalenie statutu Bolesława Krzywoustego
Wkrótce po śmierci Bolesława Krzywoustego doszło jednak do walk o tron. Juniorzy (młodsi książęta) dążyli do zupełnej samodzielności politycznej, zaś senior – do odebrania im dzielnic.
- Władysław II (1138-1146) został wygnany z kraju,
- rządy jako senior przejął Bolesław Kędzierzawy (1146-1173),
- a po jego śmierci – Mieszko III Stary (1173-1177).
- Wkrótce obalono też zasadę senioratu. Mieszka Starego usunęli możnowładcy małopolscy, którzy powołali na tron najmłodszego z braci – Kazimierza II Sprawiedliwego (1177-1194).
Pragnąc utrzymać się na tronie krakowskim szukał on oparcia w duchowieństwie i możnych. Na zwołanym w 1180 r. zjeździe w Łęczycy zrzekł się prawa do dziedziczenia majątku ruchomego po zmarłych biskupach i opatach (ius spolii). - Po śmierci Kazimierza na tron powołano, nie licząc się z zasadą senioratu, jego małoletniego syna, Leszka Białego (1194–1227). Zanikła wtedy również forma władzy zwierzchniej – pryncypat. Państwo polskie rozpadło się na nie–zależne od siebie księstwa, które z biegiem czasu uległy dalszemu podziałowi.
Monarchia Henryków śląskich
Rozdrobnieniu dzielnicowemu opierał się Śląsk. Książę wrocławski, wnuk Władysława II, Henryk I Brodaty (założyciel tzw. monarchii Henryków Śląskich) zjednoczył pod swym panowaniem dzielnice śląskie oraz ziemię krakowską, zaś jego syn Henryk II Pobożny (1238-1241) przyłączył Wielkopolskę. Po jego śmierci państwo to rozpadło się na wiele części.
Niezależność Kościoła
Korzystając z osłabienia władzy książęcej, Kościół wyzwolił się z zależności od niej. Arcybiskup gnieźnieński Henryk Kietlicz wymógł na książętach tzw. przywilej borzykwoski (1210 r.). Rezygnowali oni ze świeckiej inwestury biskupów (od tej pory powoływały ich kapituły katedralne) oraz przyznawali duchowieństwu prawo do własnego sądownictwa. Był to decydujący krok na drodze do wyodrębnienia się polskiego duchowieństwa jako samodzielnego stanu.
Straty terytorialne Polski
Rozdrobnienie feudalne przyczyniło się do osłabienia zewnętrznego Polski i jej strat terytorialnych.
- W 1181 r. Pomorze Zachodnie uznało zwierzchność lenną cesarzy niemieckich.
- Pomorze Gdańskie na początku XIII w. przekształciło się w niezależne księstwo z własną dynastią Gryfitów.
- W 1250 r. książę legnicki Bolesław Rogatka sprzedał Ziemię Lubuską Marchii Brandenburskiej.
- W 1226 r. książę mazowiecki Konrad do walki z pogańskimi Prusami sprowadził zakon krzyżacki, nadając mu w lenno ziemię chełmińską. Książę nie zrzekł się władzy zwierzchniej nad nią, zakon interpretował nadanie inaczej, traktując ziemię chełmińską jako część swego państwa.
Najazdy mongolskie
W 1241 r. miał miejsce najazd Tatarów na Polskę. W bitwie pod Legnicą siły polskie i posiłkujące je wojska obce pod wodzą Henryka Pobożnego poniosły klęskę. Książę poległ. Najazdy Mongołów powtórzyły się jeszcze kilkakrotnie, np. w 1259 r. Tatarzy spustoszyli Małopolskę i Kraków.
Datownik
1138–46 – Władysław II
1146-73 – Bolesław IV Kędzierzawy 1173–77 – Mieszko III Stary
1177-94 – Kazimierz II Sprawiedliwy 118– – zjazd w Łęczycy
1194-1227 – Leszek Biały
1226 – sprowadzenie Krzyżaków 1228–38 –. Henryk I Brodaty
1238-41 – Henryk II Pobożny 1241 – bitwa pod Legnicą
1243-79 – Bolesław V Wstydliwy 1250 – utrata Ziemi Lubuskiej 1279–88 – Leszek Czarny