Ogólnoeuropejskie zjawisko rozbicia dzielnicowego nie ominęło również Polski. Na przekór założeniom i planom pomysłodawcy – Bolesława Krzywoustego, zasada senioratu nie utrzymała się. Doszło do rozbicia władzy centralnej, oraz faktycznego rozczłonkowania państwa. Zarówno pierwszy senior, jak i jego bracia – książęta juniorzy, nie pogodzili się z ograniczeniem swych uprawnień.

W wyniku wojny domowej, senior Władysław II musiał udać się na wygnanie (1145-46 r.) Osłabienie państwa wykorzystał Fryderyk I Barbarossa zmuszając nowego seniora – Bolesława Kędzierzawego – do upokarzającego hołdu w Krzyszkowie (1157 r.).

Zasada senioratu pogwałcona została jeszcze kilkakrotnie. Możnowładcy krakowscy, coraz bardziej samodzielni i potężni, pozbyli się kolejnego seniora – Mieszka III Starego, gdy ten usiłował rzeczywiście rządzić (1173-77 r.). Na tron powołali najmłodszego z synów Krzywoustego – Kazimierza Sprawiedliwego, któremu zjazd łęczycki zapewnił wyłączność na rządy w dzielnicy senioralnej wraz z potomkami (1180 r.). Na tym samym zjeździe Kościół zapewnił sobie immunitet podatkowy. Wraz z osłabieniem i zanikiem władzy centralnej rosła pozycja możnowładztwa, oraz wzrastało zagrożenie wewnętrzne. Polska ponosiła też straty terytorialne (Pomorze Zachodnie, Ziemia Lubuska, Ziemia Chełmińska oddana Zakonowi Krzyżackiemu). Nieśmiałe próby powstrzymania rozdrobnienia (zjazd gąsowski), czy jednoczenia kraju (monarchia Henryków śląskich) w pierwszej poł. XIII w. spełzły na niczym. Tendencje te osłabił także najazd tatarski i śmierć Henryka Pobożnego pod Legnicą w 1241 r.

Tendencje zjednoczeniowe poparte przez różne siły społeczne (episkopat, rycerstwo, mieszczaństwo, część możnych) wystąpiły ze zdwojoną siłą w drugiej połowie XIII w. Jeden z książąt piastowskich – Henryk IV Probus (wrocławski), po przejęciu Krakowa po bezdzietnym Leszku Czarnym, rozpoczął starania o koronę. Jednak jego śmierć udaremniła finalizację planów. Koronację uskutecznił za to Przemysław II z Wielkopolski w 1295 r., panujący również na Pomorzu Gdańskim. Jego śmierć z rąk morderców przywróciła krótki okres zamętu i walk, z których zwycięsko wyszedł Wacław II Czeski, król Polski w latach 1300-1305. Po jego śmierci powrócił do kraju Władysław Łokietek, książę brzesko-kujawski. Przy węgierskiej pomocy rozpoczął kolejny etap scalania kraju. Przeciwnikami Polski na arenie międzynarodowej były wówczas Czechy oraz Zakon Krzyżacki (od 1308 r.), który zajął Pomorze Gdańskie, a potem Kujawy. Zwycięstwo pod Płowcami (1331 r.) nie zmieniło niekorzystnego wyniku konfrontacji. W 1320 r.- koronacja Łokietka i uwieńczenie procesu zjednoczeniowego.

Ustrój polityczny:

  • zanik władzy centralnej w okresie rozdrobnienia feudalnego; próbą uratowania władzy zwierzchniej była zasada senioratu;
  • wzrost pozycji możnowładztwa (świeckiego i duchownego), zwłaszcza krakowskiego. Sformalizowaniem tej zasady stały się przywileje dla poszczególnych ziem np. w Cieni (1228 r.), czy immunitety dla całych grup – Łęczyca – 1180, Borzykowa – 1210 r.
  • słabiej, w porównaniu z Europą Zachodnią, wykształcone stosunki lenne; nadania ziemi przekształciły się w dziedziczenie, ale nie dotyczyło to urzędów i godności. Na Zachodzie lenna poprzez dziedziczność przekształciły się w namiastkę władzy książęcej. Państewka lenne ugruntowywały rozbicie dzielnicowe.
  • wykształcenie urzędów centralnych (Rada Królewska, starosta – królewski pełnomocnik – urząd ustanowiony przez Wacława II ); na czele Rady – kanclerz.
  • administracja lokalna opierała się nadal na organizacji grodowej z comesami, czyli żupanami na czele, z czasem zwanymi kasztelanami.
  • rodzajem samorządu i narzędziem konsultacji były wiece dzielnicowe.
  • sądownictwem zajmował się książę, monarcha.

Zapamiętaj!

1138 – statut Krzywoustego i ustanowienie zasady senioratu, początek rozbicia dzielnicowego.
1145-1146 – Władysław II Wygnaniec walczy o utrzymanie senioratu.
1157 – najazd Fryderyka I Barbarossy i złożenie hołdu w Krzyszkowie ze strony Bolesława Kędzierzawego.
1177 – obalenie zasady senioratu przez bunt możnych krakowskich i wyrzucenie ze stolicy Mieszka III Starego;
powołanie na tron Kazimierza Sprawiedliwego.
1180 – zjazd w Łęczycy; ostateczne i formalne obalenie zasady senioratu, wywalczenie przez Kościół immunitetu podatkowego.
1226 – sprowadzenie Krzyżaków do Polski.
1227 – zjazd w Gąsawie, śmierć Leszka Białego.
I poł. XIII w. – działalność Henryków Śląskich; pierwsze próby zjednoczeniowe.
1241 – pierwszy najazd mongolski i klęska polska pod Legnicą; śmierć Henryka II Pobożnego.
II poł. XIII w. – wystapienie czynników i tendencji zjednoczeniowych.
1288-90 – panowanie Henryka IV Probusa, księcia wrocławskiego w Krakowie; zabiegi o zdobycie korony królewskiej.
1288 – zjazd w Kępnie, przyłączenie Pomorza Gdańskiego do Wielkopolski rządzonej przez Przemysława II (Pomorze Zachodnie odpadło od Polski w końcu XII w.).
1295 – koronacja Przemysła II; przywrócenie królestwa polskiego; śmierć w wyniku zamachu – 1296 r.
1300 – koronacja Wacława II Czeskiego.
1305-1306 – powrót do Polski Władysława Łokietka i początek jego działalności zjednoczeniowej;
1314 r. – opanowanie Wielkopolski.
1308-1309 – podbój przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego; początek konfliktu.
1320 – koronacja Władysława Łokietka.
1329-1332 – następna wojna z Zakonem.

Źródła prawa:

  • prawa zwyczajowe, np. tzw. księga Elbląska;
  • okazjonalne prawa stanowione przez książąt;
  • regulacje dotyczące osadnictwa i lokacji miast czy wsi (tzw. polskie i niemieckie).