Geneza konfliktu

  • Kościół w IX i X w. przechodził głęboki kryzys. Godność papieża piastowali ludzie o bardzo niskim poziomie moralnym, a tron papieski często był przedmiotem intryg rzymskich rodów.
  • Wyprawy królów niemieckich do Italii podniosły prestiż papiestwa, ale zarazem utrwalały zależność zwierzchników Kościoła od cesarzy, którzy za wsparcie żądali podporządkowania się ich woli.
  • Narastały jednak tendencje reformatorskie w łonie samego Kościoła – narodziły się w burgundzkim klasztorze Cluny i stopniowo rozprzestrzeniały się na inne ośrodki i kraje (początek X w.).
  • Reformujący się Kościół źle znosił zależność od władzy świeckiej, której wsparcie nie było mu już potrzebne. I choć do pewnego momentu cele papieży i cesarzy w kwestii reformy wewnętrznej Kościoła były zbieżne, to kiedy Kościół zapragnął wyzwolić się spod faktycznego panowania niemieckich władców, musiało dojść do konfliktu.
  • Jeszcze cesarz Henryk III (połowa XI w.) decydował o tym, kto ma zasiąść na papieskim tronie. Po jego śmierci coraz większą popularność zyskiwała idea wyboru papieża przez grupę kardynałów.

Konflikt papiestwa z cesarstwem:

  • Przełomowy był pontyfikat wywodzącego się z ruchu cluniackiego Grzegorza VII, zwolennika zarówno reformy, jak i zrzucenia świeckiej zależności. Grzegorz VII sformułował doktrynę, w imię której faktycznym zwierzchnikiem chrześcijaństwa miał być papież (traktat „Dictatus papae”).
  • Rozdrażniło to cesarza Henryka IV, zwołał on do Wormacji synod biskupów niemieckich, którzy „sterroryzowani” uznali wybór Grzegorza VII za nieprawomocny. Papież sięgnął wówczas po broń najcięższą i w 1076 r. rzucił na Henryka IV klątwę, wykluczająca władcę ze społeczności chrześcijańskiej i zwalniająca jego poddanych od posłuszeństwa.

Canossa 1077 r.

  • Cesarz zorientował się, że władza wymyka mu się z rąk, opozycja podniosła głowę, a papież szykował się do wyznaczenia następcy wyklętego cesarza. Henryk IV zdecydował się wtedy na upokarzający krok, ale jedyny możliwy z punktu widzenia racji stanu – przebłaganie Grzegorza VII, by zdjął klątwę, co stało się w Canossie (1077 r.). Wydarzenie to przeszło do legendy, gdyż Henryk IV stanął przed Grzegorza VII odziany w siermiężny, pokutny worek. Po raz pierwszy cesarz ugiął się przed władzą zwierzchnika Kościoła.
  • Papież niechętnie zdjął klątwę z Henryka IV, cesarz zaś, powróciwszy do Niemiec, poskromił opozycję, a następnie wyprawił się na Rzym. Druga klątwa rzucona przez papieża nie miała żadnego znaczenia – uciekł on z Rzymu (1084 r.), a Henryk IV osadził na jego miejscu zaufanego biskupa – Wiberta.
  • Papiestwo nie zrezygnowało jednak tak łatwo ze swojego celu. Papież Urban II na soborze w Clermont w 1095 r. wezwał do zorganizowania krucjat. Dzięki temu Kościół odzyskał nadwątlony upadkiem Grzegorza autorytet.

Konkordat wormacki 1122 r.

  • W 1122 r. doszło do kompromisu między papieżem Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V, zwanego popularnie konkordatem wormackim.
    Na mocy porozumienia papieże nominowali biskupów (nadawali im inwestyturę), a władcy wyposażali przywódców Kościoła w beneficja (dobra ziemskie, uposażenie), co tak naprawdę powstrzymywało następców piotrowych od wysuwania niechętnych cesarzowi kandydatów na funkcje kościelne.
  • Kolejne lata przyniosły zmianę układu sił w walce pomiędzy papiestwem a cesarstwem:
    • rozdrobnienie feudalne i decentralizacja posuwała się naprzód,
    • w Niemczech doszło do walki o władzę między kilkoma rodami, co osłabiło pozycję cesarzy,
    • skorzystało z tego papiestwo będące u szczytu potęgi za pontyfikatu Innocentego III (XII/XIII w.), którego ulubioną metodą walki z cesarzami było rzucanie na nich klątw. Kiedy władcy się ukorzyli, ofiarowywał im królestwa bądź ziemie jako lenno papieskie (angielski król Jan bez Ziemi czy cesarz Otton IV).
  • Po śmierci Innocentego III stopniowo zmniejszał się prestiż papiestwa, o czym przekonał się Bonifacy VIII u schyłku XIII w. Chcąc zmusić króla francuskiego, Filipa IV Pięknego, do posłuszeństwa, rzucił na niego klątwę, ale ku jego zaskoczeniu monarchę poparł nawet lokalny kler. Papież został porwany i zmuszony do odwołania klątwy.

Podsumowanie

Klęskę w tym wielkim średniowiecznym sporze poniosły tak naprawdę obie strony: papiestwo oraz cesarstwo. Ich autorytety zostały poważnie nadwerężone, tak samo jak skarbce, które po wielu wyczerpujących potyczkach świeciły pustkami.
Na sporze skorzystały jedynie narodowe monarchie stanowe takie jak np. Francja, uznające prestiż tylko własnego monarchy.