Druga połowa XIII w. to okres największego rozbicia dzielnicowego Polski. Nastąpiło osłabienie władzy coraz liczniejszych, drobnych książąt dzielnicowych. Dochodziło do licznych wojen między nimi. Rosnący w siłę możnowładcy coraz częściej buntowali się przeciw władcom. W kraju szerzyła się anarchia. Było to powodem do wzrostu tendencji zjednoczeniowych i mocniejszej centralizacji władzy. Jej zwolennikami były warstwy związane z gospodarką towarowo-pieniężną – rozbicie dzielnicowe hamowało rozwój życia gospodarczego, handlu i miast. Tendencje zjednoczeniowe reprezentował również Kościół. Wszystkie ziemie polskie skupione były w jednej metropolii gnieźnieńskiej. Kościół zawsze reprezentował idee uniwersalistyczne – partykularyzm dzielnicowy, stawał im w pewien sposób na drodze. Dla wszystkich księstw polskich wspólny był kult św. Wojciecha, a zwłaszcza św. Stanisława. Ważnym czynnikiem potęgującym tendencje zjednoczeniowe było zewnętrzne osłabienie państwa – zagrożenie ze strony feudalnych państw niemieckich i utrata na ich rzecz części terytorium oraz najazdy niszczycielskie Mongołów, Jaćwingów i Litwinów.

Próby przywrócenia królestwa przez Henryka IV Probusa (1277-90)

Pierwsze próby zjednoczenia Polski wyszły od księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa (Prawego). Był on kontynuatorem idei centralistycznych swych przodków – Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego. Probus pozostawał pod silnym wpływem autorytetu Przemyślidów, których monarchia czeska przeżywała w tym czasie okres swojej świetności (panowanie Przemysła Ottokara II). W 1288 r. Henryk Probus, przy poparciu mieszczaństwa Krakowa, opanował Małopolskę i został księciem krakowskim. Wykorzystując to (Kraków był powszechnie uznawany za stolicę Polski), podjął starania u papieża o zezwolenie na koronację królewską. Zapewnić miała mu powszechne uznanie w kraju i być widocznym znakiem jego zwierzchności nad książętami dzielnicowymi. W trakcie tych starań Henryk Probus zmarł.

 

Odrodzenie Królestwa Polskiego

Koronacja Przemysła II

Po śmierci Henryka IV Probusa o tron krakowski walczyło kilka pretendentów. Najpoważniejszymi z nich byli książę wielkopolski Przemysł II oraz król czeski Wacław II z dynastii Przemyślidów. Był on popularny wśród książąt śląskich oraz mieszczan Krakowa i Wrocławia (miast największych w tym czasie w Polsce) – powiązanych ekonomicznie z Czechami. Wacław w walce z księciem brzesko-kujawskim Władysławem Łokietkiem opanował w 1291 r. krakowskie, a rok później sandomierskie. Przemysł II tymczasem objął rządy na Pomorzu Gdańskim, na mocy testamentu Mszczuja II, ostatniego księcia tej ziemi, z dynastii Gryfitów. Pomorze gdańskie było od pewnego czasu obiektem ekspansji ze strony Brandenburgii. Wielkopolska udzielała mu pomocy w walce z agresorem. Przemysław II w swych dążeniach do zjednoczenia kraju uzyskał po–parcie arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki. Koronował on Przemysła II 26 czerwca 1295 r. na króla Polski. W kilka miesięcy później (8 lutego 1295 r.) został on zamordowany w Rogoźnie z inspiracji brandenburczyków, w porozumieniu z przywódcami opozycyjnych rodów możnowładczych Nałęczów i Zarembów.

Wacław II królem Polski

Po bezpotomnej śmierci Przemysła wywiązała się walka o jego dziedzictwo. Wyszedł z niej zwycięsko Władysław Łokietek, który przy poparciu drobnego rycerstwa zajął Wielkopolskę. Po kilku latach, na skutek grabieży wojsk Łokietka, Wielkopolanie zdjęli go z tronu, a powołali Wacława II. Arcybiskup Jakub Świnka koronował go na króla Polski (1300 r.). Pod jego bezpośrednią władzą znalazły się Wielkopolska, Małopolska i Pomorze Gdańskie, a księstwa śląskie, mazowieckie i kujawskie złożyły mu hołd lenny.

Reformy prawno-administracyjne Wacława II

Wacław II prowadził w Polsce energiczną politykę centralizacyjną, opartą na wzorach wypróbowanych już w królestwie czeskim. Polegała ona na wzmocnieniu władz centralnych kosztem władz lokalnych. Dostojników dzielnicowych – wojewodów i kasztelanów – odsunięto od zadań administracyjnych. Pozostawiono im tytuły i od tej pory byli traktowani jako przedstawiciele swego stanu danej dzielnicy czy ziemi. Zarząd terytorialny przeszedł z ich rąk na mianowanych przez władcę urzędników, zwanych starostami. Byli oni namiestnikami króla w prowincji, obdarzonymi pełnią władzy (państwowej, cywilnej i wojskowej) na podległym mu terenie z wyjątkiem prawa nadawania przywilejów. W przypadku zagrożenia zewnętrznego starosta zwoływał rycerstwo, stając na jego czele. Starostów władca mógł dowolnie odwoływać, nie musieli oni również wywodzić się z możnowładztwa zarządzanej prowincji. Poczynając od XIV w. starostwami nazywano trzy urzędy: namiestnictwo w poszczególnych dzielnicach (starostowie generalni), zwierzchnictwo nad zamkiem lub grodem (starostowie grodowi) i przyległym powiatem oraz zarząd zespołem oddanych w dzierżawę dóbr królewskich (starostowie niegrodowi).

Upadek Przemyślidów

Wacław II będąc już królem Czech i Polski, w 1301 r. został również władcą Węgier, gdzie właśnie wygasła dynastia Arpadów. Spowodowało to opór cesarza, obawiającego się, że potęga Przemyślidów przewyższy jego własną, oraz papieża, który uważając Węgry za swoje lenno, przyrzekł je księciu andegaweńskiemu – Karolowi Robertowi. Również w Polsce zwolennicy Wacława II zaczęli go opuszczać – zwłaszcza po złożeniu przez niego hołdu lennego cesarstwu z Polski. Walkę zbrojną z Wacławem podjął Władysław Łokietek, zajmując część Małopolski. W tym czasie Wacław II zmarł (1305 r.), tron czeski, polski i węgierski objął Wacław III zamordowany po kilku miesiącach.

Datownik

1279–1296 – panowanie w Wielkopolsce Przemysła II
1291–1292 – Wacław II zajmuje Małopolskę
26 VI 1295 r. – koronacja królewska Przemysła II
1300–1305 – panowanie w Polsce Wacława II
1306 – panowanie w Polsce Wacława III
Pojęcia do zapamiętania:
polityka centralizacyjna, starosta