Geneza

  • W celu zabezpieczenia porządku politycznego utworzono we wrześniu 1815 roku tzw. Święte Przymierze, mające pełnić rolę żandarma i strażnika systemu.
  • Rosyjskie władze (carat) wycofały się z wcześniejszych ustępstw, nasiliły się niekonstytucyjne praktyki (cenzura, prowokacje policyjne, donosicielstwo itd.).
  • Grubiaństwo wielkiego księcia Konstantego wobec kadry i żołnierzy armii Królestwa.
  • Spisek powstańczy w szkole podchorążych pod wodzą Piotra Wysockiego.
  • Rewolucja lipcowa we Francji (obalenie Burbonów) i powstanie belgijskie (przeciwko Holendrom) w 1830 roku, będące swoistym natchnieniem dla spiskowców.
  • Obawy przed zaangażowaniem armii polskiej (i wkroczeniem Rosjan do Królestwa!) w przewidywanej interwencji carskiej w Belgii.
  • Aresztowania mogące doprowadzić do wykrycia głównego nurtu spisku – stąd przyspieszenie decyzji o rozpoczęciu powstania.

 

Wybuch powstania

  • Powstanie wybuchło nocą 29 listopada 1830 roku, gdy cywilni i wojskowi spiskowcy zaatakowali Belweder – kwaterę księcia Konstantego. Zamach nie powiódł się, ale w tym samym czasie podjęli akcję w mieście spiskowcy, którzy biegając od koszar do koszar, agitowali do włączenia się do walki, mimo że spora część kadry była przeciwna powstaniu. Powstańcy odnieśli sukces raczej dzięki szczęśliwemu zbiegowi wypadków niż militarnym talentom i strategicznym decyzjom. Przerażony książę Konstanty nie był zdolny do energicznych rozkazów i działań, a do samotnych spiskowców przyłączył się lud warszawski.
  • Niedojrzałość polityczna spiskowców ujawniła się już następnego dnia. Inicjatywę przejęli ludzie niechętni powstaniu, skupieni w Radzie Administracyjnej (Drucki-Lubecki, Jezierski). Dołączyło do nich kilku szanowanych, umiarkowanych polityków oraz żołnierzy, takich jak książę Adam Jerzy Czartoryski, generał Józef Chłopicki, Julian Ursyn Niemcewicz.
  • Dopiero wtedy przywódcy i zwolennicy spisku powstańczego przystąpili do akcji, tworząc Towarzystwo Patriotyczne (Joachim Lelewel, Maurycy Mo­­ch­nacki), będące w opozycji do Rady próbującej negocjacji z Konstantym.
  • Po kilku dniach z Rady wyłonił się Rząd Tymczasowy, zakazujący działania Towarzystwu i powierzający dyktaturę popularnemu generałowi Józefowi Chłopickiemu (4 grudnia). Generał usiłował dojść do porozumienia z carem Mikołajem I, wysyłając do niego swoich rzeczników (Franciszek Drucki-Lubecki i Jan Jezierski). Mikołaj I nie był jednak zainteresowany kompromisem, chciał bowiem doprowadzić do całkowitej likwidacji Królestwa. Dyktatura skończyła się więc kompromitacją i Chłopicki podał się do dymisji. Władza przeszła w ręce uformowanego Rządu Narodowego (18 stycznia), którego szefem został książę Adam Jerzy Czartoryski.

 

Rozwój konfliktu

  • Wojska rosyjskie mimo oporów Polaków (bitwy pod Stoczkiem, Dobrem i Wawrem) weszły do Królestwa, podchodząc aż do Warszawy. Bitwa na przedpolach stolicy pod Olszynką Grochowską (24–25 lutego 1831 roku) nie przyniosła rozstrzygnięcia. Rosjanie jednak wycofali się. Ostatecznie wodzem powstania został ambitny generał Jan Skrzynecki. Dopiero po miesięcznej zwłoce zgodził się pod wpływem swego zdolnego podkomendnego, generała Ignacego Prądzyńskiego, na przeprowadzenie ofensywy w kierunku Siedlec, co przyniosło sukcesy pod Wawrem, Dębem Wielkim oraz Iganiami.
  • Wiosną wybuchło powstanie na Litwie i Wołyniu. Opieszałość dowództwa w udzieleniu pomocy, bierność lokalnej społeczności i przewaga wroga spowodowały upadek insurekcyjnej akcji w lecie 1831 roku.
  • W wyniku nieudolności Skrzyneckiego doszło do porażki pod Ostrołęką (26 maja), która stała się momentem przełomowego powstania. Niewiele pomogła decyzja o zwołaniu pospolitego ruszenia, bo nie poczyniono konkretnych zobowiązań w kwestii chłopskiej, odsuwając ten prob­lem na później.
  • Ofensywa rosyjska niczym nie niepokojona posuwała się prawym brzegiem Wisły przy pruskiej granicy. Generał Paskiewicz najwyraźniej dążył do uderzenia na stolicę od zachodu.
  • W Warszawie wybuchły w sierpniu zamieszki, podczas których doszło do samosądów na zdrajcach. W wyniku wewnętrznych kłótni szefem rządu wybrany został generał Jan Krukowiecki (zarazem nowy naczelny wódz). Jego aktywność bardziej skupiała się na zwalczaniu rywali (aresztowanie przywódców Towarzystwa Patriotycznego) niż na walce. Sejm zmusił go niebawem do ustąpienia, a na szefa rządu powołał Bonawenturę Niemojewskiego.
  • W dniach 6-7 września 1831 roku Rosjanie uderzyli na stolicę, odnosząc sukces (walki o Wolę). Warszawa padła. Ostatni wódz powstania – generał Rybiński – podjął decyzję o ewakuacji wojska i polityków, przekraczając w październiku pruską granicę. Wielu uczyniło to na włas­ną rękę. Niedługo potem skapitulowały ostatnie punkty oporu – Modlin i Zamość.

Przyczyny upadku powstania

  • Brak wiary w sukces przywódców wojskowych i politycznych powstania (ich nieudolność).
  • Przewaga wroga.
  • Obojętność Europy, raczej niesprzyjająca koniunktura międzynarodowa.
  • Brak inicjatywy w aktywizacji chłopów.

Zapamiętaj

  • 29 listopada 1830 – wybuch powstania
  • 4 grudnia 1830 – powstanie Rządu Tymczasowego
  • 18 stycznia 1831 – powstanie Rządu Narodo­wego
  • 24-25 lutego 1831 – bitwa pod Olszynką Grochowską
  • 26 maja 1831 – bitwa pod Ostrołęką
  • 6-7 września 1831 – zdobycie Warszawy i klęska powstania