Geneza konfliktu

  • Różnice kulturowe pomiędzy polską szlachtą katolicką a ukraińskim prawosławnym ludem i Kozakami.
  • Egoizm stanowy polskiej szlachty.
  • Problem kozacki, czyli kwestia rejestru obejmującego Kozaków w służbie państwowej (na żołdzie). Według Kozaków wysokość ich żołdu była za mała w stosunku do potrzeb. Dla polskiej szlachty żołd wypłacany Kozakom stanowił zło konieczne.
  • Zatargi Bohdana Chmielnickiego z władzami Rzeczypospolitej.

Przebieg konfliktu

Powstanie wybuchło wiosną 1648 roku, kiedy to Kozacy zdobyli twierdzę Kudak. Polskie wojska zostały rozbite pod Żółtymi Wodami, pod Korsuniem, i pod Piławcami. Już na początku konfliktu umarł Władysław IV. Kolejna elekcja wyniosła na tron jego brata – Jana Kazimierza. Wojska kozackie, do których przyłączyła się ukraińska ludność, szukająca okazji do zemsty za swe krzywdy, podeszły pod Zamość. Król chcąc pozyskać Chmielnickiego, nadał mu buławę hetmańską. Po krótkiej przerwie w walkach doszło do polskiej odsieczy dla oblężonego Zbaraża, ale pod Zborowem została ona zatrzymana przez Ukraińców.

Właśnie pod Zborowem został zawarty pierwszy polsko-ukraiński kompromis – 1649 r.

  • Z kilku województw wschodnich postanowiono wyodrębnić obszar będący pod kontrolą Kozaków, zaś szlachta polska miała te ziemie opuścić.
  • Powiększano rejestr kozacki (większa liczba Kozaków miała zostać objęta żołdem) do 40 tysięcy.
  • Chmielnickiemu przyznano tytuł hetmański.

Kompromis zawarty pomiędzy Polską a Ukrainą miał przeciwników po obydwu stronach.

  • Polska szlachta kresowa i magnateria, której rzecznikiem był sławny kniaź Jarema Wiśniowiecki, sprzeciwiała się utracie własnych majątków i władzy na danym terenie.
  • Dla strony ukraińskiej postanowienia pokojowe nie były w pełni satysfakcjonujące.

Kolejny etap wojny

W 1651 roku nowo zorganizowana armia polska wyruszyła na Ukrainę i pod Beresteczkiem rozbiła siły Chmielnickiego. Zwycięstwo nie zostało w pełni wykorzystane, po części z powodu niepokojów w Wielkopolsce oraz na Podhalu. Zawarta wówczas ugoda w Białej Cerkwi przewidywała zmniejszenie zarówno obszaru wydzielonego Ukraińcom, jak i rejestru kozackiego (do 20 tys.).

Walki wznowiono w następnym roku – krwawa bitwa pod Batohem w 1652 roku nie rozstrzygnęła niczego, bowiem ani Polska nie była w stanie rzucić na kolana powstańców, ani Ukraina nie miała sił do zmuszenia Rzeczypospolitej do uznania swej suwerenności. W tej sytuacji Chmielnicki rozglądał się za nowymi sojusznikami. Wybór padł na Rosję, do tej pory neutralną.
W Perejesławiu została podpisana ugoda oddająca Ukrainę pod carskie panowanie – 1654 rok. Od tego momentu sprawy ukraińskie powoli traciły na znaczeniu, a konflikt przerodził się w wojnę polsko-rosyjską.

Po śmierci Chmielnickiego została podpisana w 1658 roku ugoda w Hadziaczu.

  • Utworzono Księstwo Ruskie, mające być trzecim członem Rzeczypospolitej.
  • Kozacy zostali nobilitowani.
  • Prawosławni biskupi mogli zasiadać w polskim senacie.
  • Ugoda przewidywała unieważnienie unii brzeskiej z 1596 roku.

Akt był politycznie spóźniony i nie wszedł w życie.