Oświecenie pod wieloma względami stało się punktem zwrotnym w dziejach ludzkości. Zrodziły się wówczas idee i koncepcje będące podstawą zasad ustrojowych państw demokratycznych.

Najbardziej wpływowe okazały się:

  • pomysły Monteskiusza (trójpodział władzy);
  • teoria Rousseau (teorie umowy społecznej i narodu jako źródła władzy);
  • ogólna atmosfera krytyki absolutyzmu, przywilejów stanowych, pozycji szlachty i politycznej roli Kościoła (Concordet, Wolter, Diderot, encyklopedyś­ci i Locke);
  • znaczenie własności przy tworzeniu fundamentów państwa i narodu (Locke, Rousseau).

Oświecenie w Stanach Zjednoczonych

Wyraźny wpływ oświeceniowych idei zaznaczył się podczas walki o niepodległość Stanów Zjednoczonych i tworzenia podstaw ustrojowych tego młodego państwa.

  • Już w tekście Deklaracji Niepodległości (1776) odbiły się koncepcje myślicieli epoki oświecenia, mianowicie że naród jest suwerenem, a wszyscy są wolni i równi. Do dzisiaj Amerykanie szczycą się pierwszym zdaniem deklaracji zaczynającym się od: „We – people (My – naród)”.
  • Wpływ Monteskiusza jest wyjątkowo widoczny w tekś­cie uchwalonej konstytucji (1787). Nastąpił całkowity rozdział władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej.
  • Pełnia władzy wykonawczej znalazła się w rękach prezydenta, będącego zarazem szefem rządu i głową państwa, a także dowódcą wojska, a podczas wojny niemal dyktatorem. Posiadał prawo weta wobec uchwał parlamentu – Kongresu, które mogło zostać odrzucone większością 2/3 głosów całego parlamentu. Prezydent wybierany był w wyborach powszechnych, dwustopniowych.
  • Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy Kongres, rolę izby niższej pełniła Izba Reprezentantów (stany posiadały delegatów w zależności od liczby ludności), wyższej Senat (po 2 przedstawicieli na stan).
  • Władzę sądowniczą sprawował Sąd Najwyższy wybierany przez prezydenta spośród kandydatów zgłoszonych przez Senat. Sąd Najwyższy to 7 członków, którzy władzę swoją sprawowali dożywotnio. Orzekał o zgodności z konstytucją poszczególnych ustaw i aktów wykonawczych, rozstrzygał spory między stanami czy między nimi a władzą federalną.

Oświecenie we Francji

Hasła oświecenia przygotowały grunt pod francuską rewolucję i przyczyniły sie do jej wybuchu. Już w przekształceniu się Stanów Generalnych w Zgromadzenie Narodowe przebłyskiwały myśli J.J. Rousseau. Czytając zaś tekst Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, znajdujemy wyraźne nawiązania do oświeceniowych idei: wolność, równość, braterstwo i własność.

  • Pierwszy etap francuskiej rewolucji wprowadził trójpodział władzy:
    • władzę wykonawczą sprawował król i rząd,
    • władzę prawodawczo-ustawodawczą sprawował parlament o nazwie Zgromadzenia,
    • sądowniczą sprawowały niezawisłe sądy, w których zasiadali sędziowie wybrani spośród kandydatów o prawniczym wykształceniu.
    • Król mógł mianować ministrów, generałów i ambasadorów. W jego gestii leżała też polityka zagraniczna. Decyzja króla nabierała mocy po kontrasygnacie (podpisie) odpowiedniego ministra. Ministrowie mianowani przez monarchę odpowiadali przed parlamentem, który kontrolował i rząd, i króla, koncentrował w swym ręku inicjatywy ustawodawcze i finansowe. Suwerenność narodu podkreślał nowy tytuł króla – „król Francuzów”, czyli pierwszy funkcjonariusz państwa i narodu.
  • Jeszcze dalej posuwała się druga konstytucja – jakobińska. Zniesione zostały wszelkie cenzusy majątkowe (obecne w pierwszej). Gdyby weszła w życie, w kraju odbywałyby się powszechne wybory.
  • Wpływ oświecenia widać także w upowszechnieniu idei własności (postulowanej przez Rousseau), w podziale koś­cielnej oraz rojalistycznej ziemi wśród chłopów. W ten sposób usiłowano kupić ich lojalność wobec nowych porządków.
  • Wreszcie wpływ epoki zaznaczył się w laicyzacji życia społecznego, ograniczeniu pozycji duchowieństwa, uznaniu zasady, że religia jest sprawą prywatną, stopniowym oddzdzielaniu się państwa od Kościoła. Wreszcie nauka coraz bardziej wiązała się z życiem praktycznym, spełniając służebną rolę wobec społeczeństwa (np. system metryczny).