Geneza

  • Walka o panowanie nad Bałtykiem i szczególne dążenie Szwecji do opanowania bałtyckich wybrzeży.
  • Pretensje polskich Wazów do tronu szwedzkiego utraconego przez Zygmunta III w 1594 roku.
  • Spóźniona realizacja postanowień, które zawierały pacta conventa, dotyczących przyłączenia do Polski północnej Estonii przez Zygmunta III.

Przebieg:

Etap pierwszy: 1600-1622

Po wkroczeniu Polaków do Estonii Szwedzi wylądowali w Inflantach i rozpoczęli ofensywę w kierunku Rygi. Polska początkowo ponosiła klęski, ale wielkie zwycięstwo Jana Karola Chodkiewicza pod Kircholmem (1605) odwróciło sytuację. Sukces nie został jednak przez Polaków należycie wykorzystany, z braku pieniędzy rozwiązano wojsko. Poza tym uwagę stron przyciągała sytuacja w Rosji.
Kolejne zawieszenia broni przerywane były krótkimi kampaniami. Chodkiewicz w 1609 odniósł szereg sukcesów, zajmując Parnawę, Dynemunt i bijąc Szwedów pod Gawią. W 1621 roku Szwedzi rozpoczęli ofensywę u ujścia Dźwiny i po miesięcznym oblężeniu zajęli Rygę. Zawarty w Mitawie w 1622 roku rozejm oddawał im większość Inflant.

Etap drugi: 1626-1629-1635

Szwedzi dokonali desantu w Prusach Książęcych i na Pomorzu Gdańskim (Prusy ogłosiły neutralność), w wyniku którego:

  • Polska utraciła większość swego wybrzeża;
  • Gdańsk bronił się zablokowaniem od lądu i morza;
  • Szwedzi odnieśli zwycięstwo pod Gniewem;
  • zorganizowana polska flota (pod wodzą holenderskiego admirała Dickmana) odniosła zwycięstwo pod Oliwą (1627), przerywając na pewien czas morską blokadę Gdańska;
  • Szwedzi zatrzymali większość portów oprócz Gdańska, Pucka, Królewca, z handlu gdańskiego uzyskali prawo poboru 3,5% cła.

W wyniku wojny trzydziestoletniej pozycja Szwecji uległa zachwianiu, co zachęciło Polskę do działań odwetowych. W ich wyniku doszło do podpisania nowego rozejmu pomiędzy Polską a Szwecją w Sztumskiej Wsi w 1635 roku, w którym Szwecja oddała zagarnięte porty i zrezygnowała z cła. Inflanty jednak pozostały pod jej kontrolą.

Etap trzeci: potop szwedzki 1655-1660

  • Polska osłabiona konfliktami z Rosją i Kozakami nie była dla Szwecji, szukającej okazji do zdobycia łatwych łupów po wyczerpujących walkach wojny trzydziestoletniej, groźnym przeciwnikiem. Do wyprawy na Polskę namawiał także Szwedów zdradziecki magnat Hieronim Radziejowski skonfliktowany z Janem Kazimierzem.
  • Szwedzi wkroczyli do Wielkopolski od strony Pomorza Zachodniego i na Litwę z Inflant. Pospolite ruszenie dowodzone przez magnatów Krzysztofa Grudzińskiego i Łukasza Opalińskiego skapitulowało pod Ujściem, a na Litwie hetman Janusz Radziwiłł z bratem Bogusławem dopuścił się jawnej zdrady w Kiejdanach, zrywając unię z Polską i uznając za swego monarchę Karola Gustawa. Szwedzi stosunkowo łatwo zajęli stolicę. Jan Kazimierz uszedł na południe, przegrywając pod Czerwińskiem, Wojniczem i na Śląsku, gdzie polscy Wazowie posiadali księstwo wokół Głogówka. Przez pewien czas bronił się jeszcze Kraków.
  • Barbarzyńskie działania Szwedów (palenie i plądrowanie miast oraz wsi) doprowadziły do utworzenia partyzantki, najpierw w Wielkopolsce (dowódca Krzysztof Żegocki), potem na Litwie (Paweł Sapieha). Skuteczny opór stawiła Jasna Góra. W styczniu 1656 roku zawiązana została w Tyszowcach konfederacja antyszwedzka, która stała się początkiem ogólnonarodowego powstania przeciwko Szwedom. Do kraju powrócił Jan Kazimierz.
  • Karol Gustaw wyprawił się nad Wisłę i San, ale w wyniku kontrofensywy Polaków zarządził odwrót. Polacy przeszli do ofensywy i pod Warką zadali porażkę Szwedom, co otworzyło im drogę na Warszawę. W wyniku tych działań Karol Gustaw zorganizował antypolską koalicję. Do sojuszu weszli: polski lennik – Prusy Książęce i Siedmiogród (Jerzy Rakoczy) oraz Bohdan Chmielnicki.
  • Wojska polskie zwyciężyły pod Prostkami i spustoszyły Prusy. W 1657 roku książę Fryderyk Wilhelm, lennik Polski, za cenę zachowania suwerenności, odstąpił od Szwedów, zawierając z Polską układy welawsko-bydgoskie.
  • W 1657 roku miała miejs­ce wyprawa Rakoczego na Polskę, ale został ona rozbita pod Magierowem. Pols­kie wojska spustoszyły Siedmiogród. Umarł także Chmielnicki.
  • Ciężar wojny przeniósł się na północ do Danii (1657-1658), którą wspomagał niestrudzony Czarniecki, znakomity polski strateg. Polskie wojska odbijały z rąk szwedzkich kolejne twierdze i miasta: Kraków, Malbork, Grudziądz, Kwidzyń.

Zakończenie konfliktu – pokój w Oliwie (1660)

W maju 1660 roku w Oliwie oba wyczerpane długą wojną kraje, Polska i Szwecja, zawarły pokój.
Postanowienia pokojowe:

  • Jan Kazimierz zrezygnował z pretensji do tronu szwedzkiego.
  • Została potwierdzona przynależność Inflant do Szwecji.
  • Szwecja zagwarantowała Polsce swobodę handlu nad Bałtykiem.