Geneza pierwszej wojny polsko-tureckiej (1620-1621)

  • Ataki kozaków na tureckie wybrzeża Morza Czarnego i związane z tym pretensje sułtańskiej dyplomacji wobec Polski.
  • Niefortunne interwencje, częstokroć z inicjatywy polskich kresowych magnatów w Mołdawii, które rozdrażniały Turcję, suwerena tego kraju.
  • Ataki tatarskie na polskie obszary południowo-wschodnie.
  • Atak „lisowczyków” (dowódca Aleksander Lisowski) na sułtańskie lenno – Siedmiogród w 1619 roku przy cichym poparciu Zygmunta III Wazy, który zmusił księcia Gabora Bethlena do odwrotu spod Wiednia (tzw. pierwsza odsiecz wiedeńska).

Przebieg konfliktu

Wojnę rozpoczęła Turcja w 1620 roku.

  • Wojskom tureckim próbował przeciwstawić się hetman Stanisław Żółkiewski, wkraczając do Mołdawii. Jednak Hospodar, lokalny władca Mołdawii, wraz z wojskami turecko-tatarskimi rozbił spanikowaną armię polską w bitwie pod Cecorą, w której bohatersko zginął Żółkiewski.
  • Latem 1621 roku Turcy uderzyli całymi siłami na Polskę. Przez dwa miesiące między sierpniem a październikiem toczyły się boje pod Chocimiem, gdzie broniła się polska załoga na czele z Janem Karolem Chodkiewiczem, wspomagana przez Kozaków pod wodzą atamana Piotra Konuszewicza-Sahajdacznego. Turcy, pomimo śmierci polskiego wodza podczas bitwy, ponieśli klęskę. W wyniku prowadzonych pod murami twierdzy rokowań doszło do podpisania pokoju. Turcja zobowiązała się do powściągnięcia Tatarów, a Polska Kozaków, granice żadnego z państw nie ulegały zmianom.

 

Geneza drugiej wojny polsko-tureckiej 1672-1699

  • Niezadowolenie Turcji z rozejmu andruszkowskiego.
  • Rosnąca ekspansja turecka w kierunku Ukrainy – prowokacje zbrojne w 1671 roku.
  • Osłabienie Polski po licznych wojnach w połowie XVII w.

Przebieg konfliktu

W lipcu 1672 roku Turcja wkroczyła na ziemie polskie.

  • Do kapitulacji została zmuszona największa twierdza Rzeczypospolitej – Kamieniec Podolski. Polska nie była przygotowana do wojny, a konflikty wewnątrz kraju pomiędzy stronnictwem prohabsburskim, z królem Michałem Korybutem Wiśniowieckim na czele, a profrancuskim, któremu przewodził hetman Jan Sobieski, dodatkowo utrudniały zorganizowanie obrony. Turcy doszli aż do Lwowa.
  • Wysłannicy króla zawarli w Buczaczu w październiku 1672 roku haniebny traktat pokojowy oddający Turcji Podole wraz z Kamieńcem oraz zobowiązujący Polskę do corocznego haraczu (22 tys. złotych). Brak ratyfikacji przez sejm tego dokumentu spowodował wznowienie wojny w 1673 ­roku.
  • W listopadzie 1673 roku Sobieski zwyciężył Turków pod Chocimiem. W przeddzień bitwy umarł król Michał Korybut Wiśniowiecki, a nowym elektem został wybrany w 1674 roku chocimski zwycięzca – Jan III Sobieski.
  • W 1675 roku nastąpił kolejny atak turecki, w wyniku którego Polska straciła m.in. ważny punkt strategiczny – Podhajce. Sobieski pobił jednak przeciwnika pod Lwowem, a główne siły tureckie bezskutecznie oblegały Trembowlę.
  • W 1676 roku po, bitwie pod Żórawnem, zwycięskiej dla Polski, dzięki francuskiej mediacji został zawarty rozejm.
    • Podole pozostało na razie przy Turcji.
    • Polska zwolniona została z płacenia Turcji haraczu.

Traktat żórawiński wspólnie z nieco wcześniejszym tajnym traktatem jaworowskim – 1675 rok, zawartym z Ludwikiem XIV, świadczył o zwrocie politycznym króla Jana III Sobieskiego. Polska za pieniądze francuskie miała podjąć wojnę z elektorem prusko-brandenburskim, Fryderykiem Wilhelmem, odzyskać Prusy Książęce oraz wspierać opozycję węgierską przeciw Austrii.
Realizację bałtyckich planów uniemożliwiła opozycja, także Francja nie wywiązała się ze swych zobowiązań, a sojusznik szwedzki mający wspomagać Polskę w walce z Prusami borykał się z własnymi problemami.

Jan III powrócił do polityki antytureckiej i prohabsburskiej, zawierając w 1683 roku przymierze z Austrią. 12 września 1683 roku miała miejsce słynna odsiecz wiedeńska, w której wojsko polskie rozgromiło niepokonaną dotąd armię turecką.
W 1684 roku zorganizowana została koalicja antyturecka zwana Świętą Ligą, w skład której weszły Austria, Polska, Wenecja, papiestwo, a potem Rosja.

Kolejne wyprawy na Turcję nie przyniosły jednak królowi i Polsce sukcesów (lata 1684, 1686-1687, 1691). Jedynie Austria czerpała korzyści z tych wypraw poprzez odciągnięcie tureckich sił od środkowego Dunaju.

Pokój w Karłowicach, zawarty w 1699 roku po śmierci Jana III, przyniósł Polsce zwrot Podola z Kamieńcem oraz Ukrainą prawobrzeżną. Polska jednak bezpowrotnie utraciła swoją pozycję polityczną z początku XVII w.