Trzynaście angielskich kolonii w Ameryce Północnej zerwało się w latach 1775-83 do walki z wyzyskiem ze strony metropolii. Marginalizowane politycznie i gospodarczo kolonie powołały swoje przedstawicielstwo w postaci Kongresu Kontynentalnego, który 4.07.1776 ogłosił niepodległość w specjalnej „Deklaracji”, po wyczerpaniu możliwości politycznego kompromisu z Anglią. „Deklaracja Niepodległości” wyrosła z najlepszych dotychczasowych demokratycznych i oświeceniowych tradycji, niemało inspiracji czerpiąc z dorobku myśli politycznej przeciwnika, czyli Anglików.

Po początkowych niepowodzeniach swoistym punktem zwrotnym stała się bitwa pod Saratogą, która zachęciła do interwencji zbrojnej po stronie kolonistów Francję, a po niej Hiszpanię i Holandię. Ostatecznie o wyniku wojny zdecydowała batalia pod Yorktown w 1781. Anglicy rozpoczęli negocjacje zakończone w 1783, gdy pogodzili się z utratą kolonii (pokój paryski).

Jeszcze podczas trwania konfliktów Kongres przyjął dokument określający wytyczne przyszłej konstytucji – „Artykuły konfederacji i wieczystej unii”, które zakładały budowę konfederacji czyli niezwykle luźnego związku państwowego, wręcz związek niezależnych faktycznie od siebie stanów. Wywołało to protesty federalistów dążących do tego, aby wspólne państwo miało silniejszą strukturę wewnętrzną. Efektem dyskusji stało się uchwalenie konstytucji Stanów Zjednoczonych we wrześniu 1787, faktycznie pierwszej pisanej ustawy zasadniczej w świecie.

Konstytucja USA

Amerykańska ustawa zasadnicza jest doskonałym przykładem tzw. konstytucji sztywnej, czyli takiej, która ma dosyć skomplikowaną procedurę jej rewizji czy nowelizacji. Zgodę musi wyrazić 2/3 członków każdej z dwóch izb Kongresu oraz minimum 3/4 członków wszystkich parlamentów stanowych.

Na jej mocy USA miały być państwem federacyjnym, ale z zachowaniem dużych kompetencji z zakresu niezależności poszczególnych części składowych czyli stanów. Konstytucja wyróżniała problemy zarezerwowane dla władz federacyjnych, pozostałe dziedziny pozostawiając stanom:

  • polityka zagraniczna, wypowiadanie wojny i kontrola sił zbrojnych, obronność;
  • handel zagraniczny i wewnętrzny (międzystanowy), waluta, cła, komunikacja;
  • podatki i ich pobieranie, jeżeli chodziłoby o wspólne przedsięwzięcia gospodarcze;
  • kwestie obywatelstwa, emigracji i imigracji.

Naczelnymi zasadami konstytucji zostały uznane:

  • suwerenność narodu,
  • umowa społeczna,
  • trójpodział władzy.

Tę ostatnią zrealizowano wyjątkowo konsekwentnie, wyposażając najistotniejsze organy i segmenty władzy w kompetencje kontrolne wobec pozostałych, w celu zachowania politycznej równości.

Władza ustawodawcza spoczywała w rękach dwuizbowego Kongresu:

  • Senatu składającego się z senatorów wybieranych na kadencję 6-letnią (z tym że co 2 lata wymianie podlegała 1/3 składu; każdy stan reprezentowało 2 polityków; obradom przewodniczył wiceprezydent USA)

oraz

  • Izby Reprezentantów składającej się z delegatów (posłów), wybieranych bezpośrednio przez ludność na 2 lata, w stosunku 1reprezentant na 30 tysięcy mieszkańców; przewodniczył jej wybierany przez samych reprezentantów speaker.

Kompetencje Kongresu rozciągały się na sprawy wspólne dla całego federacyjnego państwa. Uchwały Kongresu (ustawy i inne) były przedstawiane prezydentowi, który mógł zgłosić wobec nich veto zawieszające. Owo veto Kongres mógł odrzucić uchwalając ponownie ustawę większością kwalifikowaną 2/3 każdej z izb. Kongres uzyskał możliwość zablokowania władzy wykonawczej poprzez, podobnie jak w Wielkiej Brytanii, zasadę impeachment. Przewidywała ona pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta, wiceprezydenta, sędziów oraz wyższych federalnych urzędników (za zdradę, przekupstwo, zbrodnie i pospolite przestępstwa); w takiej sytuacji kwestię rozpatrywał Senat, który wydawał wyrok skazujący większością 2/3 głosów.

Innym sposobem hamowania prac rządu była możliwość udzielania (bądź nie) przez Senat zgody na traktaty międzynarodowe zawierane przez głowę państwa – prezydenta, jak również na nominacje ambasadorów, konsulów, sędziów Federalnego Sądu Najwyższego i innych urzędników federalnych. Tutaj także wymagana jest większość 2/3 głosów.
Konstytucja zabraniała też aby urzędnicy państwowi, łącznie z ministrami, zwanymi tutaj sekretarzami stanu, zasiadali w Kongresie (niezależnie od tego w jakiej izbie).

Władza wykonawcza spoczywała całkowicie w ręku prezydenta wybieranego na 4-letnią kadencję w głosowaniu dwustopniowym, tzn. wyborcy wyłaniali najpierw swych stanowych elektorów, ci zaś prezydenta i jego zastępcę. Początkowo nie istniały ograniczenia dla wielokrotnego wyboru głowy państwa. Pojawiły się dopiero w połowie XX w. — szef państwa może sprawować swoją funkcję przez 2 kadencje.

Prezydent jest nie tylko głową państwa, ale też szefem rządu, czyli administracji, oraz naczelnym wodzem armii lądowej i marynarki wojennej. Wobec uchwał Kongresu ma prawo veta zawieszającego, które musi, o ile tego chce, złożyć w ciągu 10 dni od decyzji parlamentu.

Najwyższym organem władzy sądowniczej federacji stał się Sąd Najwyższy, rozstrzygający spory między stanami, orzekający o zgodności ustaw z konstytucją oraz ją interpretujący. Rozwiązywanie ewentualnych sporów między władzą federalną a stanami również leżało w jego kompetencjach. Ustawa zasadnicza wspominała też o niższych sądach federalnych (w przyszłości powołanych przez Kongres), większość spraw jednak miały rozpatrywać lokalne sądy stanowe, od orzeczeń których nie przysługiwała apelacja do sądu federalnego. Ustanawiała również instytucję sądów i sędziów przysięgłych, rozstrzygając przy tym, że proces w sprawach karnych będzie prowadzony we właściwym stanie. Ten paragraf najłatwiej zrozumieć oglądając amerykańskie kryminały, w których gangsterzy (o ile popełnili lżejsze przestępstwa) mkną ku granicom swego stanu, licząc na łagodniejsze potraktowanie w innym, a czasem na pełną abolicję).

W wyniku krytyki, że tekst konstytucji nie zawierał zapisu o prawach i wolnościach obywatelskich, Kongres uchwalił w latach 1789-91 10 nowel noszących nazwę Karty Praw (Bill of Rights). Wśród podstawowych swobód znalazły się: wolność słowa, prasy, zgromadzeń, nietykalność osobista i majątkowa, wolność sumienia i wyznania.

 

Dalsze dzieje Stanów Zjednoczonych w zarysie

Od momentu narodzin i ogłoszenia konstytucji w końcu XVIII wieku, liczba sfederowanych stanów powiększyła się do połowy XX w. z 13 do 50, ludność z 2,3 mln do ponad 200 (ponad 90-krotnie!), a powierzchnia z 1,1 mln km2 do ponad 9 mln km2.
W jednym państwie żyły jednak obok siebie dwie różne społeczności, a różnice (w mentalności i interesach) między południem a północą kraju pogłębiały się. Południe miało rolniczy zdecydowanie charakter, podstawą gospodarki były tam wielkie, monokulturowe plantacje, oparte na niewolniczej sile roboczej. Północ szybko dryfowała w kierunku kapitalizmu przemysłowego. Industrializacja i urbanizacja czyniły błyskawiczne postępy.

Narastające rozbieżności ekonomiczne, polityczne oraz ideologiczne doprowadziły do głębokiego konfliktu między północą a południem Stanów Zjednoczonych.

W tle dominował problem niewolnictwa, a iskrą stał się wybór na prezydenta (głównie głosami północy) Abrahama Lincolna, znienawidzonego przez południowców (1860). W efekcie 11 stanów południa wystąpiło z unii (czyli federacji – tzw. secesja), tworząc własną organizację państwową – Skonfederowane Stany Ameryki.

Doszło do wojny (1861-65), w której południowcy (konfederaci) zostali rozgromieni. Podczas trwania konfliktu zniesiono niewolnictwo, ale dawni niewolnicy tylko teoretycznie uzyskali równe prawa (nie rozwiązały tego problemu do końca nowele do konstytucji z lat 60. czy 70.). W rzeczywistości czarni obywatele USA uzyskali faktyczne równouprawnienie i zniesienie rasowej segregacji dopiero w XX w. (ostatnie boje polityczne stoczono w latach 60. naszego wieku).

Przełom stuleci to czas potęgi przemysłowej USA, które w wielu dziedzinach dorównały, a nawet prześcignęły Anglię. Stany Zjednoczone rozpoczęły ekspansję zewnętrzną, tworząc sobie sferę wpływów w Ameryce Łacińskiej oraz opanowując, po wojnie z Hiszpanią, nieoficjalne kolonie (Filipiny, Puerto Rico, Guam), bądź wasalizując niektóre państwa regionu (Kuba, Nikaragua, Panama). Ideologiczne podstawy dominacji USA na zachodniej półkuli stworzyła, sformułowana jeszcze w 1823 r., doktryna prezydenta Jamesa Monroe – „Ameryka dla Amerykanów”.

W XX w. Stany Zjednoczone wzięły udział w 2 światowych konfliktach, wychodząc z pierwszego na pozycję mocarstwa, potem zaś – supermocarstwa światowego. Wstrząsem dla wielu Amerykanów, nie mniejszym niż wojna stał się w latach 1929-33 wielki kryzys ekonomiczny, przezwyciężony przez F.D. Roosevelta (program New Deal).

Po drugiej wojnie światowej USA stanęły wobec wyzwania ZSRR, swego niedawnego sojusznika i jego ekspansji, ideologicznej dywersji, wzmożonych zbrojeń. Proces ów nosi nazwę zimnej wojny, którą Stany Zjednoczone w istocie wygrały, niezależnie od porażki w Wietnamie. Istotną rolę odegrał w tym sukcesie prezydent Ronald Reagan.

Poważnym wewnętrznym wstrząsem stała się afera polityczna – Watergate (połowa lat 70.). Zamieszany w nią był prezydent Richard Nixon, co zmusiło go ustąpienia ze stanowiska.

 

Ewolucja systemu partyjnego:

  • od momentu narodzin państwa istniały 2 ugrupowania: federaliści, dążący do uściślenia unii oraz republikanie, pragnący demokratyzacji życia publicznego i utrzymania szerokiej autonomii stanów (wśród nich był Thomas Jefferson);
  • w okresie wojny secesyjnej (i krótko przed nią) nastąpiło przegrupowanie sił, które jednak nie zmieniło dwupartyjnego systemu; powstała nowa partia republikanów (Abraham Lincoln), sprzeciwiająca się niewolnictwu i dążąca do ściślejszej federacji oraz, także nowa, partia demokratów, sprzeciwiająca się zniesieniu niewolnictwa oraz centralizmowi w skali państwa;
  • w XX w. oba ugrupowania nadal istnieją, ale dawne różnice programowe, niekiedy ostre, uległy stępieniu – nikt np. dzisiaj nie nawołuje do przywrócenia niewolnictwa czy zerwania federacji; obie partie akceptują gospodarkę kapitalistyczną oraz demokratyczne zasady

 

Ewolucja ustroju USA

Analizując ustrój polityczny Stanów Zjednoczonych przez pryzmat samej tylko konstytucji, obowiązującej z niewielkimi poprawkami od 200 ponad lat, otrzymalibyśmy w efekcie obraz zafałszowany. W międzyczasie miały miejsce poważne przemiany, niekiedy wręcz wstrząsy (jak np. wojna secesyjna) gospodarcze, społeczne i polityczne. Nieuchronne modyfikacje systemu nie znalazły, w większości wypadków, odbicia w tekście konstytucji, ale za to w orzecznictwie Najwyższego Sądu Federalnego. Ustawa zasadnicza, sama nie regulując wielu spraw składających się na materię ustrojową, pełna niedomówień, umożliwiła taką ewolucją i wzrost roli najwyższego organu sądowego. Jednocześnie praktyka konstytucyjna uczyniła państwo federacją ściślejszą, niżby wynikało to z tekstu konstytucji, oraz zaowocowała wzrostem pozycji prezydenta wobec innych organów władzy.

Pierwsze nowelizacje konstytucji miały miejsce w 1791 r. i dotyczyły wprowadzenia do niej gwarancji praw i wolności obywatelskich (artykuły dodatkowe od 1 do 10, m.in. sławny 2 o prawie do posiadania broni).

Istotne znaczenie miały też poprawki:

  • nr 13, z 1865 – znosząca niewolnictwo;
  • art. 15 z 1870 – rozszerzający czynne prawo wyborcze na kolorowych (głównie chodziło o Murzynów).
  • Kobiety z kolei uzyskały prawo wyborcze w 1920 r. (poprawka nr 19), choć w poszczególnych stanach miało to miejsce jeszcze w XIX w. Praktycznie jednak w wielu stanach do lat 60. istniały ograniczenia prawa wyborczego; żądano mianowicie od wyborcy odpowiedniej moralności (?), minimum 2-letniego zamieszkania w swej miejscowości (tzw. cenzus domicylu), umiejętności czytania i pisania, bądź znajomości tekstu konstytucji, a nawet pewnego minimalnego stanu majątkowego. Uderzało to w pewne grupy ludności (głównie czarnej).
  • Niezbędne okazały się kolejne poprawki, np. z 1964 (art. nr 24), regulująca stanowe przepisy ograniczające czynne prawo wyborcze. W 1971 r. został obniżony wiek potencjalnego wyborcy z 21 lat do 18 (poprawka nr 26). Interesujące jest, że zachowały się pewne ograniczenia prawa wyłaniania władz stanowych w niektórych segmentach federacji (stanach), bowiem prawo wyborcze w skali całego państwa jest bardziej demokratyczne.

Zmianom uległ też sposób powoływania Senatu. Pierwotnie senatorów wyłaniały stanowe ograny ustawodawcze. W 1913 r. kolejna poprawka (nr 17) wprowadziła zasadę bezpośredniego wyboru sena-torów przez obywateli. Obecnie w skład Senatu wchodzi 100 członków. Powiększyła się też liczba posłów w Izbie Reprezentantów – w końcu i liczba ludności USA, od momentu ich powstania do XX w., wzrastała w szalonym tempie. Pierwotnie jeden mandat przypadał na 30 tysięcy obywateli – obecnie na 500 tysięcy.

Dwuizbowy Kongres, w świetle konstytucji, miał prawo uchwalenia budżetu i ustaw. Do 1946 rozróżniano ustawy publiczne i prywatne (miały charakter przywileju dla konkretnych osób, grup instytucji, korporacji itd.). W wymienionym roku zlikwidowano możliwość wydawania tych drugich. Specyficzną formą legislacyjną Kongresu stały się rezolucje, które, o ile zostaną uchwalone zgodnie przez obie izby, nabierają mocy ustawy. Procedura impeachment (na wzór brytyjski) pozwala też amerykańskiemu parlamentowi pociągać do odpowiedzialności konstytucyjnej, za naruszenie prawa, urzędników federalnych i samego prezydenta. Inicjatywę podejmuje Izba Reprezentantów a sądzi wówczas Senat. Praktycznie zasada została zastosowana raz, w 1867 r., wobec prezydenta Andrew Johnsona, którego Senat oczyścił z zarzutów. Oskarżenie groziło również w 1974 r. R. Nixonowi (afera Watergate), ale ten, pragnąc uniknąć upokarzającej procedury, ustąpił ze stanowiska.

Oficjalnie tylko Kongres ma prawo wypowiedzenia wojny, ale istnieje w tej zasadzie furtka. Uważa się mianowicie, że działania militarne „przeciwko państwu nie wykonującemu zobowiązań wobec federacji” są „interwencją zbrojną”… W tej sytuacji decyzję o użyciu wojska do „interwencji” podejmuje prezydent. Dzieje USA znają wiele takich faktów (np. interwencja w Ameryce Środkowej, inwazja na Grenadę, początek wojny wietnamskiej itd.).

Senat ma z kolei prawo ratyfikowania umów międzynarodowych większością 2/3 głosów, a zwykłą, arytmetyczną, wyraża zgodę na nominację ambasadorów, urzędników federalnych i sędziów Sądu Najwyższego. Zdarzało się czasem, że opozycyjny wobec prezydenta Senat odmawiał ratyfikacji jakiegoś traktatu, np. wersalskiego, co miało poważne konsekwencje (1920). Jeżeli Senat nie wyraża zgody na kandydatów prezydenta na ambasadorów, głowa państwa może ich jednak „przepchnąć”, jako swoich reprezentantów (nie zaś „unii”).

Praktyka polityczna ukształtowała też sposób wyłaniania kandydata na głowę państwa.

Początkowo odbywało się to w Kongresie, ale od połowy XIX w., wraz z umocnieniem się systemu dwupartyjnego, czynią to konwencje krajowe największych partii: demokratów i republikanów (symbole to osiołek i słoń). Wybory odbywają się tradycyjnie w listopadzie we wtorek po pierwszym poniedziałku tego miesiąca. Wybrani wówczas elektorzy głosują potem na swojego partyjnego kandydata.

Pierwotnie nie był też ustalony czas sprawowania funkcji prezydenta, np. Waszyngton odmówił, w imię zasad demokratycznych, sprawowania 3 kadencji. Z kolei Franklin Roosevelt wybierany był czterokrotnie. Problem uregulowała poprawka (nr 22) z 1947 r., ograniczająca urzędowanie do 2 kadencji.

Elektorzy wybierają również wiceprezydenta, którego rola jest poważnie ograniczona, ale w wypadku śmierci bądź dymisji urzędującego szefa państwa, automatycznie przejmuje on jego funkcje. Interesujące, że o ile wiceprezydent znajdzie poparcie większości członków rządu, może wnioskować o usunięcie aktualnego prezydenta, co rozstrzyga Kongres większością 2/3 głosów obu izb.

Prezydent, jako szef federalnej administracji, przewodniczy gabinetowi, którego członkowie – sekretarze stanu, są przed nim odpowiedzialni, przez niego powołani i odwoływani.

Przed Kongresem podlegają tylko odpowiedzialności konstytucyjnej. Prezydent podejmuje decyzje, a głosy ministrów mają charakter doradczy, opiniotwórczy.

Lincoln, gdy spotkał się ze sprzeciwem swych 7 ministrów, miał ponoć rzec: „7 głosów przeciw, 1 za, głosy za przeważają…”
Administrację federalną koordynuje Biuro Wykonawcze Prezydenta (od 1939 r.), w jej skład wchodzą m.in.:
Biuro Białego Domu, Biuro Budżetowe, Krajowa Rada Bezpieczeństwa, CIA (Centralna Agencja Wywiadowcza) i FBI (Federalne Biuro Śledcze).

Sądownictwo

Federalny system sprawiedliwości opiera się na 3 rodzajach sądów, czyli na zasadzie 3 instancji. Najniżej w tej hierarchii są sądy obwodowe (w każdym stanie od 1 do 4) następnie 11 sądów okręgowych-apelacyjnych (w kolegiach 3-osobowych).

Naczelne miejsce zajmuje Sąd Najwyższy (z przymiotnikiem – Federalny), składający się z 9 członków, wybieranych przez prezydenta, a zatwierdzanych przez Senat (kadencja dożywotnia, w praktyce – po ukończenia 70 lat – możliwa emerytura).

Istnieją też federalne sądy specjalne (np. Sąd Roszczeń, Sąd Spraw Podatkowych itd.). Sądy w USA odgrywają istotniejszą rolę ustrojową niż w Europie.

Sąd Najwyższy orzeka o zgodności ustaw z konstytucją państwa. To prawo kontroli znowu zrodziła praktyka, nie zaś zapis konstytucyjny.

Precedens miał miejsce w 1803 r. (sprawa Marburg – Madison) i Sąd Najwyższy stwierdził, że ustawa sprzeczna z konstytucją nie może obowiązywać.

W USA istnieje swoista hierarchia norm prawnych:

  1. konstytucja federalna
  2. ustawy federalne
  3. konstytucje stanowe
  4. ustawy stanowe

Ustawa usytuowana niżej w tym „szeregu” nie może być sprzeczna z wyższą w hierarchii: Orzeczenia Sądu Najwyższego są ostateczne.

 

Segmenty federacji – stany

Konstytucja 1787 r. była swoistym kompromisem między federalistami, dążącymi do nieco ściślejszych związków między stanami, a antyfederalistami, pragnącymi zachować niezależność części składowych – praktycznie odrębnych państw i państewek. Praktyka prowadziła do wzrostu pozycji federacji, o czym świadczyło wspomniane wyżej orzeczenie Sądu Najwyższego z 1803 r. Antyfederaliści jednak nie kapitulowali, uważając że poszczególne stany mogą opuścić federację, co też stało się praktycznie w przededniu wojny secesyjnej. Z kolei zwycięstwo unii w tym konflikcie wzmocniło autorytet federacji, pognębiając antyfederalistów. Istotną rolę we wzmocnieniu unii odegrał, dzięki swemu orzecznictwu, Federalny Sąd Najwyższy.

Stany zachowały jednak charakter odrębnych państewek. Większość spraw załatwia się na miejscu, niezależnie od władz federacji. Istnieje silny patriotyzm lokalny, który na forum Kongresu USA przejawia się niekiedy ciasnym partykularyzmem.

Wszystkie stany mają własne konstytucje i dwuizbowe (z wyjątkiem Nebraski) parlamenty, złożone z Izby Reprezentantów oraz Senatu. Razem obie izby zwą się Zgromadzeniem Ogólnym. Władzę wykonawczą sprawuje gubernator, wybierany głównie w sposób bezpośredni. W przeciwieństwie do prezydenta federacji – nie nominuje on wszystkich urzędników stanowych, których niejednokrotnie wybierają obywatele lub lokalne parlamenty. Kadencja gubernatora trwa 4 lata. Gubernatorzy mają też prawo veta zawieszającego. Niektóre stany posiadają nawet ustawowe, instytucjonalne formy demokracji bezpośredniej w postaci referendum (17 stanów) oraz tzw. recall (12 stanów). Pierwsze może mieć charakter obowiązkowy, np. w kwestii uchwalenia rewizji konstytucji, lub fakultatywny, gdy parlamenty stanowe poddają niektóre ustawy pod głosowanie ludowe. Recall pojawiło się już w XVIII w. Oznacza możliwość odwołania posła bądź urzędnika stanowego (m.in. też gubernatora) drogą głosowania powszechnego. Administracja lokalna, podobnie jak w W. Brytanii, ma charakter samorządowy.

W wielu stanach na najniższym szczeblu są gminy, z wybieranymi zarządami – radami; w miastach – wyłaniani też w wyborach – burmistrzowie wraz z właściwymi radami. Na wyższym szczeblu są hrabstwa (county), ale nie we wszystkich z nich są rady samorządowe. Np. na południu urzędnicy hrabstwa są wybierani w bardzo ograniczonym zakresie.

Dosyć skomplikowana jest organizacja sądownictwa stanowego. Najniższą instancją w małych ośrodkach są sędziowie pokoju, pochodzący z wyboru. Nie jest od nich wymagana specjalistyczna wiedza prawnicza. Rozpatrują sprawy, których przedmiot sporu nie przekracza wartości 700 dolarów. W okręgach miejskich działają sądy policyjne, rozstrzygające sprawy karne. W nieco poważniejszych sprawach decydują sądy miejskie, zwane sądami burmistrzów.

Każdy stan ma sądy powszechnego orzecznictwa, zorganizowane w dwu- lub trzystopniowej strukturze:

  1. 1 sądy obwodowe – rozpatrują sprawy, gdy grozi wyrok powyżej 1 roku więzienia
  2. sądy apelacyjne
  3. najwyższe sądy stanowe

Stosunki państwo – Kościół

W Stanach Zjednoczonych istnieje rozdział między państwem a Kościołem, a może raczej wieloma Kościołami reprezentowanymi w tym kraju. Poprawka z 1792 r. zabraniała Kongresowi ustanawiania jakiejkolwiek religii panującej oraz wprowadzania zakazu jakiejkolwiek religii (nr 1).

W konstytucjach stanowych zachowały się jednak zapisy czyniące jedną z religii – panującą. Praktyka ta została uchylona w 1868 r. (poprawka nr 4). W niektórych jednak stanach pozostały jeszcze długo różne dziwactwa, w postaci zakazu pełnienia funkcji publicznych przez ateistów.

Wszystkie stany mają publiczne szkolnictwo świeckie, zabronione są opłaty na cele religijne. Śluby kościelne ustawodawstwo amerykańskie uznaje za równe, w skutkach prawnych, z cywilnymi. Niezależnie jednak od rozdziału państwa od Kościoła, religia przenika jednak życie publiczne w USA, a zasady religijne uważa się za fundamenty demokracji. Grupy wyznaniowe, o ile chcą oficjalnie uczestniczyć w życiu społeczno-gospodarczym, muszą przybierać formy organizacyjno-prawne, określone w ustawach (np. fundacje, korporacje, stowarzyszenia).

 

Zapamiętaj!

początek XVII w. – powstanie kolonii angielskich w Ameryce Północnej
1756-63 – wojna 7-letnia między Anglią a Francją; wchłonięcie Kanady i regionu Wielkich Jezior
1773 – zamieszki w Bostonie, wywołane wcześniejszym sporem „herbacianym”
1775 – zwołanie do Filadelfii II Kongresu Kontynentalnego, złożonego z reprezentantów 13 kolonii -stanów
4.07.1776 – deklaracja niepodległości USA
1775-1783 – wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych
1777 – bitwa pod Saratogą i zwycięstwo kolonistów; zachęciło to Francję (potem też Holandię i Hiszpanię) do opowiedzenia się za USA
1781 – zwycięstwo nad Anglikami pod Yorktown
1781 – przyjęcie przez Kongres „Artykułów konfederacji i wieczystej unii”, czegoś na kształt „prekonstytucji”; krytyka dokumentu przez federalistów, zwolenników ściślejszej współpracy
1783 – koniec wojny, pokój paryski
17.09.1787 – przyjęcie, przez specjalnie zwołany Konwent, Konstytucji Stanów Zjednoczonych; państwo nabiera jedno-znacznie charakteru federacji
1789-1797 – prezydentura Jerzego Waszyngtona
1801-1809 – prezydentura Thomasa Jeffersona
1812-1814 – wojna USA z Anglią, zwycięstwo Stanów Zjednoczonych

Wojna secesyjna
1860-1865 – prezydentura Abrahama Lincolna
1860-1861 – secesja 11 stanów południa
1861-1865 – wojna secesyjna;

  • początkowe sukcesy konfederatów
  • wydanie przez Kongres, z inicjatywy Lincolna, ustawy abolicyjnej, znoszącej niewolnictwo oraz ustawy „o domostwach”, stwarzającej korzystne warunki dla osadników (1863)
  • bitwy pod Gettysburgiem i Vicksburgiem, przełomowe dla biegu wojny (sukcesy unii)
  • zdobycie Atlanty przez wojska unii w 1864 r.
  • kapitulacja konfederatów (gen. Lee) pod Appomattox
  • 1865-1877 – tzw. rekonstrukcja, czyli faktyczna okupacja południa i jego brutalny, gospodarczy wyzysk

1867 – konflikt prezydenta Johnsona z Kongresem, praktyczne zastosowanie zasady impeachment
1868-1876 – prezydentura Granta, czas nadużyć i afer
1876 – bitwa pod Little Big Horn z Indianami, śmierć i klęska generała George Custera
1898 – wojna z Hiszpanią; opanowanie Filipin, Puerto Rico, wyzwolenia i zwasalizowanie Kuby
1901-1909 – prezydentura Theodore Roosevelta, polityka antytrustowa
1912-1920 – prezydentura Woodrowa Wilsona
1917-1918 – udział w wojnie światowej po stronie Ententy
1919 – konferencja pokojowa w Paryżu i traktat wersalski, powstanie Ligi Narodów
1920 – odrzucenie przez Senat statutu Ligi Narodów i odmowa ratyfikacji traktatu wersalskiego
1929-1933 – wielki kryzys ekonomiczny
1932­-1945 – prezydentura Franklina Roosevelta
1933-1939 – program New Dale, czyli przezwyciężenia kryzysu i reform gospodarczych, zakładających pewien stopień interwencjonizmu państwa
marzec 1941 – ustawa Lend Lease Act (inicjatywa Roosevelta), faktycznie wspomagająca państwa walczące z III Rzeszą
sierpień 1941 – podpisanie Karty Atlantyckiej przez USA i W. Brytanię
7.12.1941 – atak Japonii na Stany Zjednoczone
1941-1945 – uczestnictwo USA w 2 wojnie światowej
7.05.1945 – koniec wojny w Europie
2.09.1945 – koniec wojny na Dalekim Wschodzie
1946-47 do 1989-90 – polityka konfrontacji ze Związkiem Radzieckim – „zimna wojna”.
1950-1953 – wojna koreańska
1952 – prezydentura Dwighta Eisenhowera
1961-1963 – prezydentura John Fitzgeralda Kennedy’ego (śmierć wskutek zamachu)
1961 – pierwszy kryzys kubański – „inwazja” w Zatoce Świń
1962 – drugi kryzys kubański, związany z rozmieszczeniem na wyspie rakiet sowieckich
1964-1968 – energiczne działania administracji Lyndona Johnsona i Kongresu na rzecz pełnego równouprawnienia Murzynów
1968 – zabójstwa: pastora M.L. Kinga - bojownika o równo-uprawnienie czarnych obywateli USA oraz senatora R. Kennedy’ego – kandydata na fotel prezydenta
1964-1973 – interwencja USA w Wietnamie
1969-1974 – prezydentura R. Nixona i odejście, wskutek afery podsłuchowej „Watergate”
lata 70. – odprężenie w stosunkach z ZSRR
1981-1989 – prezydentura Ronalda Reagana
1985-90 – odprężenie w stosunkach ze Związkiem Radzieckim, ustępstwa radzieckiej strony
1989-1993 – prezydentura George’a Busha
1991 – wojna w Zatoce Perskiej (przeciwko Irakowi)
1993-1999 – prezydentura Billa Clintona

Rozwój terytorialny USA

  • 1783 – w momencie zakończenia wojny o niepodległość, USA rozpościerały się od Atlantyku po wschodni brzeg Missisipi, od Kanady i Wielkich Jezior – po Florydę
  • 1803 – zakup w od Francji terytorium Luizjany (na zachód od Missisipi)
  • 1819 – zakup od Hiszpanii Florydy
  • 1845 – przyłączenie do USA Teksasu, który w 1836 r., z inspiracji Stanów Zjednoczonych, ogłosił niepodległość, co wywołało niezadowolenie Meksyku, dotychczasowego suwerena tych obszarów
  • 1846-48 – opanowanie po wojnie z Meksykiem Utah, Colorado, Arizony, tzw. Nowego Meksyku, Nevady i Kalifornii
  • 1846 – odstąpienie przez Wielką Brytanię w terytorium Oregonu (obecne 3 stany północno-zachodnie)
  • 1853 – zakup od Meksyku południowej Arizony – obszarów na południe od rzeki Gila
  • • 1867 – zakup od Rosji Alaski
  • 1818 i 1842 – wymiana terytoriów z brytyjską Kanadą w północnej Dakocie, Minesocie, Montanie i Maine
  • 1898 – aneksja Hawajów

Prawa wyborcze wg konstytucji USA:

  • początkowo cenzusowe; np. obowiązek posiadania domu, ziemi czy płacenia podatków
  • od 1913 r. powszechne prawo wyborcze ( kobiety uzyskały je po raz pierwszy w 1867 r. w stanie Maine; w skali całego kraju musiały jeszcze poczekać)
  • bierne prawo wyborcze do Senatu przysługuje obywatelom USA, którzy ukończyli 30 rok życia i od co najmniej 8 lat mieszkają w stanie, z którego kandydują
  • bierne prawo wyborcze do Izby Reprezentantów przysługuje obywatelom USA, którzy ukończyli 25 lat i mieszkają 7 lat (co najmniej) w danym stanie
  • prezydentem może zostać obywatel USA, który ukończył 35 lat i mieszka co najmniej 14 lat w Stanach Zjednoczonych.

Źródła prawa:

  • Konstytucja USA (z 1787) i jej nowelizacje – poprawki
  • Ustawodawstwo Kongresu USA
  • Orzeczenia Federalnego Sądu Najwyższego
  • Konstytucje i ustawy stanowe
  • Orzeczenia sądów stanowych (odmiana common low)[próby kodyfikacji brak w skali kraju, są za to w poszczegól-nych, choć nie we wszystkich stanach, istnieją też tzw. konsolidacje, czyli zbiory ustaw.

Bilans

Stany Zjednoczone są republiką prezydencką. Wyrosły z brytyjskich korzeni amerykański system prezydencki (jeszcze zanim nad Tamizą w pełni rozkwitł system parlamentarno-gabinetowy) charakteryzują takie cechy:

  • prezydent jest zarówno głową państwa, jak i szefem rządu; jego mandat bierze się z woli narodu;
  • członkowie rządu (ministrowie – sekretarze stanu) odpowiedzialni są przed prezydentem;
  • szef państwa ponosi odpowiedzialność konstytucyjną , ale nie odpowiada przed Kongresem;
  • specyficzną role odgrywa sądownictwo, będące tutaj rzeczywiście „trzecią władzą”.