Początki imperium

Pod koniec XV w. najsilniejsze z księstw ruskich – lenników słabnącej i ulegającej podziałom Złotej Ordy – Wielkie Księstwo Moskiewskie, zrzuciło zwierzchność tatarską (1480, bitwa nad Ugrą).

  • Książę Iwan III podporządkował sobie większość niezależnych państewek ruskich, np. Nowogród, poważnie zagrażając Litwie. Rangę symbolu zyskało małżeństwo z Zofią Paleolog, bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego. Wzmocniło ono autorytet władcy, zmieniło ceremoniał dworski, rozszerzyło horyzonty polityczne (odtąd herbem stał się dwugłowy bizantyjski orzeł).
  • Politykę „jednoczenia” ziem ruskich kontynuował Wasyl III (1503-1533). Podbił Riazań, Psków oraz litewski Smoleńsk. Od tego momentu możemy mówić już o państwie rosyjskim i o ludności wielkoruskiej, czyli rosyjskiej („Małorosją” zwano Ukrainę).
  • Po śmierci Wasyla III nastąpił okres przejściowego rozprężenia, który zakończył się w 1547 roku koronacją syna Wasyla III – Iwana IV i objęciem przez niego rządów. Przyjął on tytuł cara.
    Dokonania Iwana IV Groźnego

    • Podbił Chanat Kazański.
    • Wkroczył na zachodnią Syberię.
    • Usiłował otworzyć Rosji „okno” na zachód poprzez podbój słabnącego państwa Kawalerów Mieczowych, jednak boje toczone z Danią, Polską i Szwecją, mimo przejściowych sukcesów (Narwa, Dorpat), zakończyły się niepowodzeniem.
    • Przeprowadził reformy wzmacniające „samodzierżawie” carskie.
    • Podporządkował sobie Cerkiew.
    • Rozpoczął walkę z arystokracją pod nazwą „oprycznina”.

Ambitne zamierzenia Iwana IV zginęły w bezwzględnych rzeziach i masakrach. Potęgował się chaos, Rosja zaś była coraz bardziej osłabiona. Mimo wszystko państwo to znajdowało się na etapie tworzenia się monarchii stanowej, miało instytucje stanowe – Sobór Ziemski i Dumę Bojarską. Po śmierci Iwana IV wpływały one kilkakrotnie na wybór następców aż po wybór Aleksego Romanowa.

  • Po śmierci Iwana IV władzę objął jego syn – Fiodor, faktycznie rządził jednak Borys Godunow – szwagier cara.

 

Rozwój państwa rosyjskiego

  • Po śmierci Fiodora władzę przejął Borys Godunow; jego rządy wzbudziły nienawiść zarówno chłopstwa, jak i bojarów. Oprócz powstań i buntów kraj nawiedziły nieurodzaje.
  • Z osłabienia Rosji skorzystali sąsiedzi – Polska i Szwecja. Polscy magnaci wysunęli pretendenta do tronu rosyjskiego, awanturnika, podającego się za cudownie ocalałego carewicza Dymitra, zwanego Samozwańcem. Przy polskiej pomocy Samozwaniec zdobył moskiewski tron (1605-1606), wykorzystując niepopularność Godunowa. Przeciwko Samozwańcowi wybuchło jednak powstanie, w którym zginął. Pojawił się także i drugi awanturnik, ale temu nie udało się zdobyć Moskwy (próby w latach 1607-1608), mimo że caryca Maryna (wdowa po prawdziwym carze) „rozpoznała” w nim swego męża.
  • Nowym władcą został Wasyl Szujski, protegowany Szwecji. Wówczas doszło do oficjalnej interwencji polskiego władcy Zygmunta III, wysuwającego własne roszczenia do tronu carskiego (od 1609 roku).
    Polacy przejściowo odnosili sukcesy, zdobyli w 1610 roku Moskwę, jednak wybuch powstania antypols­kiego położył kres pasmu łatwych zwycięstw.
  • Okres zamieszania zakończył się powołaniem nowej dynastii Romanowych w 1613 roku. Jej pierwszym przedstawicielem był car Michał, syn metropolity Filareta. Walka z interwencją polską i szwedzką trwała jeszcze jakiś czas (lata 1617-1619), ale najgorsze Rosja miała już za sobą. Od lat trzydziestych XVII w. przystąpiła znowu do ekspansji, ponosząc jeszcze porażki (pokój polanowski zawarty w 1634 roku), ale już w połowie stulecia uzyskała przewagę nad Rzeczpospolitą, zagrażając również Turcji i jej lennikom na Krymie. Na Dalekim Wschodzie Rosja doszła aż do brzegów Pacyfiku.

Zapamiętaj

Oprycznina – system rządów w Rosji Iwana IV mający doprowadzić do pełnej centralizacji państwa, jego aparatu władzy i likwidacji opozycji bojarskiej; wyłączono w tym celu z terytorium państwa obszar tzw. opryczniny i powołano korpus opryczników, zbrojnego wykonawcę tej polityki, który realizował w sposób ludobójczy plany cara.

Trzeci Rzym – zrodzona w kręgach dworskich imperialna ideologia państwa moskiewskiego (Rosji), uzasadniająca ekspansjonizm władców Moskwy rzekomym związkiem z cesarstwem rzymskim, którego miała być Rosja spadkobiercą; formalnym uzasadnieniem miał być ślub Zofii Paleolog, bratanicy ostatniego cesarza bizantyjskiego z Iwanem III w 1472; „upadł kiedyś Rzym pierwszy-zachodni, w 1453 Bizancjum, i pozostała tylko Moskwa, stolica prawosławnych całego świata-trzeci Rzym, czwartego bowiem już nie będzie nigdy”