Granica polsko-rosyjska

Granice powojennej Polski nabierały kształtów jeszcze podczas wielkiego globalnego konfliktu. Najszybciej zapadły faktyczne, choć jeszcze początkowo nieformalne, decyzje w kwestii granicy polsko-radzieckiej. Stalin nie zamierzał łatwo zrezygnować z nabytków, czyli aneksji dokonanych po 17 września 1939 roku. Między innymi z powodu diametralnie odmiennego podejścia do problemu granic nie doszło do podpisania odnośnego porozumienia między dwoma rządami w latach 1941-1943, gdy nawiązały one stosunki dyplomatyczne. Po ich zerwaniu w kwietniu 1943 roku ZSRR w sposób jawny i brutalny forsował swoje stanowisko, uzyskując poparcie aliantów w tej kwestii na konferencji teherańskiej wielkiej trójki w listopadzie tego samego roku.

Linia Curzona, o którą zabiegał Stalin, stała się oficjalną linią graniczną, co ustalono podczas konferencji jałtańskiej w lutym 1945 roku. Nie na wiele zdały się protesty rządu emigracyjnego, pozbawionego możliwości wpływu na przebieg wydarzeń w kraju wyzwolonym przez Armię Czerwoną, gdzie rządy sprawowali powolni sowieckim władzom komuniści. Także powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z udziałem części polityków londyńskiego obozu (np. Mikołajczykiem). Odpowiednia, oficjalna dwustronna umowa polsko-radziecka w kwestii granic została podpisana 16 sierpnia 1945 roku, przyjmując linię Curzona jako fundament szczegółowych regulacji. Granica przebiegała od Mierzei Wiślanej prostopadle przez dawne Prusy Wschodnie, większość ich pozostawiając po polskiej stronie, następnie w rejonie Wiżajn i Sejn skręcała na południe, dzieląc Puszczę Białowieską ku Bugowi, tworząc na północny zachód od Brześcia wyłom na korzyść radziecką. Następnie, idąc linią Bugu, dochodziła do wysokości Bełzu, pozostawiając go po polskiej stronie, a dalej niemal prostopadle skręcała do Sanu w jego górnym biegu, w pobliżu Leska, a następnie przebiegała rzeką aż do jej źródeł, pozostawiając po radzieckiej stronie Ustrzyki Dolne, Czarną, Lutowiska i Krościenko.

Warto wiedzieć, iż wbrew szumnym, oficjalnym deklaracjom o niezmienności i nienaruszalności powojennych granic, doszło jednak do ich rewizji i to właśnie na wschodzie… Wskutek niejasnych do końca przesłanek ZSRR wymusił na Polsce w 1951 roku (odpowiedni traktat podpisano 15 lutego) wymianę terytoriów o powierzchni około 480 km2 (obszar zbliżony do powierzchni Bornholmu). W zamian za części powiatów: hrubieszowskiego i tomaszowskiego (Lubelszczyzna) Związek Radziecki przekazał Polsce tereny w Bieszczadach położone na wschodnim brzegu Sanu w jego górnym biegu, jak np. Ustrzyki, Krościenko, Czarna, Lutowiska i sławetny w swoim czasie Arłamów (ulubiony obszar łowiecki komunistycznych władców PRL). Niewątpliwie urokliwe bieszczadzkie pustkowia (rezultat wojny i późniejszych walk z ukraińskim podziemiem) nie stanowiły wystarczającego ekwiwalentu za lepiej zagospodarowane, ludniejsze i historyczne rejony utraconego Bełzu czy Krystynpola.

Granica zachodnia

Granica zachodnia Polski z kolei ustalona została definitywnie na konferencji zwycięskiej wielkiej trójki w Poczdamie, w lipcu 1945 roku. Co do powrotu na dawne piastowskie ziemie oraz likwidacji przyczółka niemieckiego nacjonalizmu w postaci Prus Wschodnich zgodne były wcześniej główne siły polityczne w Polsce. Różnice dotyczyły szczegółów. Aby uwiarygodnić nasze pretensje do Kresów Wschodnich, rząd Arciszewskiego (od grudnia 1944) gotów był zrezygnować ze Szczecina bądź części Dolnego Śląska (głośne, choć niefortunne „cudzego nie chcemy, swego nie oddamy”). Wątpliwości rozstrzygnęły wielkie mocarstwa, głównie ZSRR, ustalając granicę na linii Odry i Nysy Łużyckiej, z odchyleniem na polską korzyść przy ujściu pierwszej z tych rzek. Przebiegać miała ona kilkanaście kilometrów na zachód od Szczecina. Polska otrzymała też Wolin i część wyspy Uznam z obecnym Świnoujściem. Ostateczne decyzje miała, co prawda, podjąć konferencja pokojowa, ale że do niej nie doszło, poczdamskie ustalenia uznać należy za rozstrzygające, choć dla wąskiej grupy rewanżystów niemieckich ów argument nie był przekonywujący.

Wymuszony sojusznik PRL, komunistyczna NRD, uznała oficjalnie linię Odry i Nysy w 1950 roku (tzw. układ zgorzelecki), a związana z zachodem RFN uczyniła to w 1970 roku (sławny tzw. układ grudniowy podpisany w Warszawie kilka dni przed upadkiem Gomułki).

Interesujące, iż oficjalnie sprzymierzone ze sobą państwa, jak PRL i NRD, toczyły ze sobą nieujawniany przez długi czas (lata osiemdziesiąte) spór o rozgraniczenie wód terytorialnych na Zalewie Szczecińskim. Strona wschodnioniemiecka rościła sobie pretensje do części toru wodnego, czyli żeglugowego, między Szczecinem a Świnoujś­ciem. Problem został uregulowany na przełomie lat 1988 i 1989, na krótko przed załamaniem systemu komunis­tycznego w Europie Wschodniej, korzystnie dla polskiej strony.

Po zjednoczeniu Niemiec został podpisany w październiku 1990 roku traktat graniczny, wydaje się, definitywnie rozstrzygający kwestie w tym zakresie. Podpisania nowego układu wymagała zmieniona sytuacja geopolityczna. Dotychczasowe porozumienia zawarte były miedzy PRL a dwoma niemieckimi państwami, teraz między Rzeczpospolitą Polską a zjednoczoną RFN.

Ustalenie granicy polsko-czechosłowackiej

Paradoksalnie długo trwało ostateczne wyznaczanie granicy polsko-czechosłowackiej. Strona polska nie zamierzała wcale rezygnować z Zaolzia, a czeska myślała o aneksji Kotliny Kłodzkiej. W latach 1946-1947 strony (zwłaszcza polska) szykowały się nawet do zbrojnych rozstrzygnięć, ale ZSRR wymusił na swych satelitach powrót do stanu z 1938 roku, czyli Zaolzie pozostawiał Czechosłowacji (1947).
Na odcinku śląskim granica przebiegała jak niegdyś między Niemcami a Czechosłowacją linią Sudetów do Kotliny Raciborskiej. Definitywny układ graniczny podpisano dopiero w 1957 roku.

Polska powojenna

Powojenna Polska posiada 312 677 km2 powierzchni. Długość granic morskich (to nie to samo co linia brzegowa – 798 km) wynosi 528 km, a lądowych 3 054 km, z tego po przemianach lat 1990-1992 wypada: na Niemcy 467 km, Czechy 790 km, Słowację 539 km, Litwę 103 km, Białoruś 416 km, Rosję (okręg kaliningradzki) 210 km i Ukrainę 529 km.

Pod względem administracyjnym po II wojnie światowej Polska dzieliła się tradycyjnie na województwa. Ich liczba kilkakrotnie ulegała zmianom. Mniejszymi jednostkami terytorialnymi były powiaty, zniesione w 1975 roku, przywrócone w 1997 roku, a także gminy zastąpione przejściowo gromadami (lata 1954-1973).
W latach 1946-1950 istniało 14 województw (białostockie, bydgoskie, gdańskie, katowickie, kieleckie, krakowskie, lubelskie, łódzkie, olsztyńskie, poznańskie, rzeszowskie, szczecińskie, warszawskie i wrocławskie), których liczbę powiększono w 1950 roku do 17 (doszły koszalińskie, opolskie i zielonogórskie). Stan ten utrzymał się do czerwca 1975 roku, gdy została przeprowadzona – raczej nie z merytorycznych, lecz bardziej politycznych względów – nowa reforma administracyjna, na mocy której powstało 49 województw. Oprócz istniejących już 17 ośrodków stworzono nowe (białopodlaskie, bielskie, chełmskie, ciechanowskie, częstochowskie, elbląskie, gorzowskie, jeleniogórskie, kaliskie, konińskie, krośnieńskie, legnickie, leszczyńskie, łomżyńskie, nowosądeckie, ostrołęckie, pilskie, piotrkowskie, płockie, przemyskie, radomskie, sieradzkie, siedleckie, skierniewickie, słupskie, suwalskie, tarnobrzeskie, tarnowskie, toruńskie, wałbrzyskie, włocławskie, zamojskie).

Nie wszystkie nowo powstałe ośrodki wojewódzkie były w stanie samodzielnie gospodarczo egzystować i wykazać się dynamizmem. Mniejsze i słabsze twory nie umiały opierać się centrali i tak narodziło się hojne rozdawnictwo funkcji i stanowisk.

Reforma administracyjna (lipiec 1997)

Po wielkim politycznym przełomie 1989 roku pojawiły się koncepcje dokonania zgodnej z nowymi realiami społeczno-politycznymi reformy administracyjnej prowadzącej do decentralizacji władzy, pomniejszenia liczby województw i przywrócenia powiatów, co nastąpiło ostatecznie w lipcu 1997 roku decyzją sejmu. Liczba województw, które funkcjonują od 1 stycznia 1998, ustalona została po długich politycznych przetargach na 16:

  • dolnośląskie,
  • kujawsko-pomorskie, l
  • ubelskie,
  • lubuskie, ł
  • ódzkie,
  • małopolskie,
  • mazowieckie,
  • opolskie,
  • podkarpackie,
  • podlaskie,
  • pomorskie,
  • śląskie,
  • świętokrzyskie,
  • warmińsko-mazurskie,
  • wielkopolskie,
  • zachodniopomorskie.

Najważniejsze wydarzenia

  • 4-11 lutego 1945 – na konferencji wielkiej trójki w Jałcie oficjalna zgoda zachodu na granicę polsko-radziecką na linii Curzona (de facto alianci zachodni wyrazili zgodę wcześniej) oraz przyrost Polski na zachodzie i północy.
  • 17 lipca – 2 sierpnia 1945 – konferencja wielkiej trójki w Poczdamie i ustalenie granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej, decyzją mocarstw do Polski przyłączono też obszar Wolnego Miasta Gdańska i większej części Prus Wschodnich.
  • 16 sierpnia 1945 – porozumienie polsko-radzieckie o wytyczeniu wspólnej granicy państwowej.
  • 19 stycznia 1947 – sfałszowane wybory do sejmu i „zwycięstwo” komunistów, od tej pory nieskrępowana dyktatura PPR, a potem PZPR
  • 15 lutego 1951 – porozumienie polsko-radzieckie o wymianie („ekwiwalentnej”) terytoriów: rejonu Bełzu za część Bieszczadów
  • 6 lipca 1950 – układ zgorzelecki między Polską a NRD, w którym strona wschodnioniemiecka uznała granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej
  • 17 maja 1958 – podpisanie umowy granicznej polsko-czechosłowackiej
  • 7 grudnia 1970 – RFN uznaje granice na Odrze i Nysie Łużyckiej
  • 1 czerwca 1975 – radykalna reforma administracyjna zwiększająca liczbę województw z 17 do 49 i znosząca powiaty
  • Październik 1990 – zjednoczone Niemcy uznają granicę Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej
  • Lipiec 1997 – sejm zadecydował o przeprowadzeniu od 1 stycznia 1998 roku reformy administracyjnej przywracającej powiaty i redukującej liczbę województw do 16