Końcówka XVII i pierwsza połowa XVIII w. to punkt zwrotny w geopolitycznym położeniu Polski. Przy jednoczesnym ciągłym spadku jej roli na arenie międzynarodowej rosło znaczenie naszych trzech potężnych sąsiadów: Rosji, Prus i Austrii. Szwecja i Turcja utraciły swoją poprzednią pozycję.

Rosja

Wielki rozwój przeszła Rosja pod rządami jednego z najwybitniejszych swych władców – Piotra I.

Dokonania Piotra I

  • Zreformował dogłębnie kraj, wprowadzając w miejsce tradycyjnego wschodniego despotyzmu nowożytny absolutyzm z ministerialnym systemem rządów i machiną biurokratyczną („czynownicy”).
  • Zapoczątkował nowoczesny mecenat państwa nad wiedzą i oświatą, tworząc pierwsze uczelnie i akademię nauk.
  • Wprowadził nowy podział administracyjny, zbudował flotę i podstawy przemysłu zbrojeniowego.
  • Efektowne zwycięstwo ze Szwedami w długiej wojnie północnej (1700-1721), początkowo przynoszącej porażki (Narwa), po przełomowym sukcesie pod Połtawą (1709), dało Rosji upragnione okno na świat w postaci Inflant, Estonii, Ingrii i Karelii.
  • Na ziemiach wydartych wrogom Piotr I zbudował stolicę – Petersburg.
  • Opanował również punkt zaczepienia nad Morzem Czarnym – Azow.

Zapamiętaj
Następcy Piotra I kontynuowali politykę ekspansji i umacniania kraju (caryce Anna, Elżbieta, Katarzyna II) głównie w kierunkach południowo-zachodnim i zachodnim (Krym, Polska). Rosja stała się mocarstwem światowym.

Prusy

Prusy z państwa drugorzędnego urosły do rangi mocarstwa.

  • Po układach welawsko-bydgoskich i uzyskaniu suwerenności (1657) książę Fryderyk Wilhelm II systematycznie budował w Prusach absolutyzm, a jego następcy po 1701 roku ogłaszali się królami.
  • Fryderyk II zdobył z kolei i obronił Śląsk, kwitnącą gospodarczo austriacką prowincję (po 1740 roku).
  • Podczas tzw. wojny siedmioletniej (1756-1763) Prusy wykazały się niesamowitą odpornością, walcząc z koalicją Austrii, Saksonii, Francji i Rosji. W 1792 roku Rosja zmieniła „front”, zawierając sojusz z Prusami, co wiązało się ze zmianą na tronie rosyjskim, antypruską Elżbietę zastąpił propruski Piotr III.

Austria

Znaczenie Austrii w końcu XVII i początkach XVIII w. wzrosło dzięki zdobyczom terytorialnym (Węgry) kosztem Turcji – następnie umacniała tam swoje panowanie. Przeżyła jednak ostry kryzys dynastyczny, ponieważ cesarz Karol VI nie miał męskiego potomka i w drodze wyjątku wydał tzw. sankcję pragmatyczną wskazującą na córkę Marię Teresę jako jego następcę. Póki żył cesarz, kraje europejskie sankcję uznawały, po jego śmierci (1740) Francja i Prusy usiłowały dokonać rozbioru Austrii. W wyniku ich działań Austria straciła Śląsk.
Dzięki pomocy Węgrów Marii Teresie udało się jednak po kilku latach przezwyciężyć kryzys. Dalsza część jej rządów oraz jej syna Józefa II to czas odbudowy autorytetu absolutnej monarchii i reformy w duchu oświeconego absolutyzmu.

Polska

Polska na tle omówionych krajów miała ustrój anachroniczny, zdegenerowaną formę demokracji szlacheckiej, która od połowy XVII w. przerodziła się w anarchię. Nastąpił paraliż władzy ustawodawczej, którą stanowił sejm (zasada liberum veto).
Przy słabości władzy wykonawczej oznaczało to również i paraliż państwa. Anarchia osiągnęła swe apogeum w pierwszej połowie XVIII w. pod panowaniem niezbyt fortunnej dynastii saskiej. Z jednej strony instrumentalnie traktowała ona nasz kraj, z drugiej miała do czynienia z oporem szlacheckiego narodu, odpornego na próby reform. Na trzydzieści zwołanych sejmów do końca dotrwało jedynie siedem.

Pierwsza połowa XVIII w. to okres najgłębszego upadku Polski, czas, w którym z regionalnego mocarstwa przerodziła się ona w państwo stanowiące kartę przetargową dla innych mocarstw.
August II Mocny, elektor saski, król polski od 1697 roku, wplątał Polskę w niepotrzebną wojnę północną (elektor występował tutaj jako władca Saksonii, sojusznik Rosji i Danii).

Szwedzi w walce z Augustem II, którego mylnie uważali za swego głównego przeciwnika, doprowadzili do elekcji Stanisława Leszczyńskiego (wojewody poznańskiego), człowieka poczciwego, ale będącego marionetką w ręku Karola XII (1704). Gdy losy wojny odwróciły się, elektor saski wrócił na tron (1709) i usiłował przy pomocy własnych wojsk narzucić absolutyzm, co oczywiście wywołało opór szlachty (konfederacje sandomierska w 1711 roku i tarnogrodzka w 1715 roku).

W roli mediatora wystąpił wówczas car Piotr I, doprowadzając w 1717 roku do zwołania sejmu pojednania, zwanego „niemym”. Jak to już w dziejach Polski bywało, monarcha zrezygnował ze swych koncepcji, wycofał wojsko, szlachta zaś złożyła broń. Gwarantem uchwał sejmu „niemego” stał się car, co było jawnym pogwałceniem suwerenności Polski.

Następne lata to szereg porozumień zawieranych przez państwa ościenne, (nawet osłabioną Szwecję), dotyczących utrzymania w Polsce politycznego status quo, czyli anarchii – układ poczdamski z 1720 roku między Rosją a Prusami.
Ukoronowaniem tych umów stał się słynny traktat Loewenwolda (dyplomata rosyjski), zwany potocznie traktatem „trzech czarnych orłów”, dotyczący kwestii następstwa tronu w Polsce (1732).

Wybór króla stał się niemożliwy bez zgody Austrii, Prus, Rosji. Co prawda początkowo faworytem sąsiadów nie był syn Augusta II, ale gdy Polacy wybrali (po śmierci Augusta Mocnego), Leszczyńskiego, mocarstwa znowu interweniowały (1733), rolę wykonawcy powierzając Rosji. Po stronie polskiego narodowego kandydata wypowiedziała się Francja, co doprowadziło do wybuchu wojny w latach 1733-1735, zwanej polską wojną sukcesyjną. Z woli mocarstw ościennych królem został August III Sas, zaś Leszczyński musiał zadowolić się Księstwem Lotaryngii, którego został gubernatorem (zdobycz Francji w tej wojnie).
Swoistą formę ingerencji stanowiły inicjatywy sąsiadów, którzy opłacali zrywanie sejmów, jeśli nie odpowiadały im uchwały, jakie miały zostać podjęte.