We Francji rządzi Ludwik XVI. Uprzywilejowaną klasą społeczną jest burżuazja i wyższe duchowieństwo. Rośnie wyzysk chłopstwa, które poniosło największe straty podczas długotrwałych i wyniszczających wojen prowadzonych przez Francję w XVI w.

Geneza

  • Pogłębiający się kryzys gospodarczy i relikty obciążeń feudalnych.
  • Wzrost antyfeudalnych nastrojów wśród chłopów i plebsu.
  • Upadek programu reform proponowanych przez dwór – jako wynik działań arystokracji na rzecz obrony swych przywilejów.
  • Ambicje polityczne burżuazji, najbardziej aktywnej i najzamożniejszej części stanu trzeciego.
  • Rozpowszechnianie się idei oświeceniowych krytyczne wobec despotyzmu, absolutyzmu, uprzywilejowania szlachty i duchowieństwa (Rousseau, Monteskiusz i encyklopedyści).
  • Kryzys gospodarczy, w tym klęski głodu w latach 80. i 70. XVIII w.
  • Skandale finansowe na dworze królewskim.
  • Zwołanie Stanów Generalnych (maj 1789), co stało się okazją do wysunięcia postulatów politycznych przez stan trzeci.

 

Początek konfliktu (1789-1791)

  • Stany Generalne ogłosiły się Zgromadzeniem Narodowym i Konstytuantą (czerwiec 1789).
  • Decyzja króla o rozpędzeniu Stanów Generalnych doprowadziła do wybuchu powstania, które to przerodziło się w rewolucję. 14 lipca 1789 roku lud paryski zaatakował Bastylię – symbol despotyzmu. Król został zmuszony do zaakceptowania postulatów powstańców. Na wieść o rewolucji doszło do zamieszek na prowincji – chłopi po latach upokorzeń zdecydowali się na sięgnięcie po broń (tzw. Wielka Trwoga), czego efektem stało się zniesienie systemu feudalnego.
  • We wrześniu 1789 została ogłoszona Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, manifest ideowy rewolucji (wolność, równość, własność, braterstwo). W październiku zmuszono króla do przenosin do Paryża, gdzie odtąd znajdował się pod bacznym okiem ludu.
  • W 1790 roku rewolucja nieco uspokoiła się, uaktywnili się bowiem umiarkowani działacze sceny politycznej, zadowoleni z ukrócenia absolutyzmu, dążący do wyhamowania przemian (La Fa­yette, Mirabeau). Opracowana została tzw. „konstytucja cywilna kleru”, podporządkowująca duchowieństwo państwu i zobowiązująca do lojalności wobec władz. Majątki kościelne przejmowało państwo. Przeprowadzono też reformę administracyjną zmierzającą w kierunku decentralizacji przez stworzenie prefektur zamiast tradycyjnych historycznych prowincji (z wybieralnymi władzami).
  • We wrześniu 1791 roku została uchwalona konstytucja, która z Francji czyniła monarchię konstytucyjną z nadal jeszcze silną władzą wykonawczą króla i wetem zawieszającym wobec uchwał parlamentu, nazywanego Zgromadzeniem Prawodawczym. Konstytucja zwiększała rolę sądów, wybieranych, podobnie jak parlament, przez obywateli płacących odpowiednie podatki (cenzus majątkowy).

 

Radykalizacja konfliktów (1791-1793)

  • Stopniowo umacniały się siły bardziej radykalne, skupione wokół klubu jakobinów. Lud był coraz silniej rozczarowany rosnącą drożyzną i problemami gospodarczymi oraz zawiedziony zmianami politycznymi. Europa z coraz większym zainteresowaniem i niepokojem spoglądała na rewolucję.
  • Król usiłował uciec, ale został schwytany w Varennes. W Zgromadzeniu Prawodawczym ujawniało się coraz więcej przeciwników monarchii. Posiadający silne wpływy tzw. brissotyści, feuillanci i żyrondyści współtworzący rząd w 1792 roku usiłowali rozwiązać problemy społeczne i zjednać sobie naród poprzez wojnę. Pretekstem stało się udzielenie schronienia emigrantom – rojalistom przez Austrię. W kwietniu 1792 roku, za zgodą Ludwika XVI liczącego na porażkę własnego kraju i pomoc austriackiego szwagra w przywróceniu porządku we Francji, wojna została wypowiedziana. Nieprzygotowana armia ponosiła porażki, wrogowie rozpoczęli marsz w kierunku Paryża.
  • Nastroje republikańskie podgrzał manifest księcia Brunszwickiego (wodza pruskiego). Groził on ludowi paryskiemu, że jeśli dopuści się zniewagi króla, to zostanie ukarany. W sierpniu 1792 roku wzburzony lud zdobył siedzibę króla (Tuileries), proklamując powstanie republiki. W tych dniach Francją faktycznie rządził Danton, energiczny przywódca tzw. Komuny Paryża.
  • Doszło do słynnych masakr wrześniowych, podczas których lud dokonał szeregu samosądów na ludziach związanych w jakikolwiek sposób ze szlachtą. W gorącej atmosferze odbyły się wybory do nowego parlamentu – Konwencji, już bez cenzusu majątkowego (kobiety nie otrzymały jednak prawa wyborczego). Wskutek dezorientacji wzięło w nich udział niewielu uprawnionych.
  • W Konwencji trwały ostre spory polityczne. Tworzący rząd żyrondyści nie zgadzali się z coraz silniejszymi jakobinami. Zaś ugrupowanie centrowe, które tworzyli zwolennicy Dantona, ostatecznie przyłączyło się do jakobinów.
  • W grudniu 1792 roku odbył się sąd nad królem, w wyniku którego Ludwik XVI został skazany na śmierć. Wyrok wykonano w styczniu 1793 roku. Był to moment symboliczny, „zerwanie wszelkich mostów”, wyzwanie rzucone krajowi i światu, którym przecież nadal rządzili monarchowie.
  • Z powodu obaw o przyszłość europejskich monarchii Anglia, Austria, Prusy, Sabaudia (kraina historyczna we Francji), Holandia, Hiszpania i Rosja oraz pomniejsze państwa niemieckie stworzyły koalicję antyfrancuską – zwaną pierwszą koalicją. Pogłębiało to kryzys ekonomiczny. Konwencja ogłosiła pobór, co wywołało powstanie chłopskie w Wandei, podgrzewane przez opornych księży i rojalistów (luty 1793). Wkrótce rozpoczęła się wojna domowa, szczególnie ostra od momentu usunięcia, w drodze zamachu stanu, żyrondystów od władzy w czerwcu 1793 roku.

Rządy jakobinów (1793-1794)

  • W wyniku wewnętrznych sporów we francuskim parlamencie doszło do rozłamu. Jakobini przemocą odsunęli żyrondystów od władzy (mordując ich przywódców). Osobą niemal wszechwładną stał się przywódca zwycięskiego obozu jakobinów – Maksymilian Robespierre. Ogień wojny domowej rozlał się po kraju: Normandia, Bretonia, Burgundia (północna), Marsylia, Tulon, Bordeaux, Lyon. Pogorszyła się sytuacja na frontach. Od sztyletu zginął jeden z jakobińskich przywódców – ­Marat.
  • Jakobini energicznie zabrali się do rządzenia. Stworzyli sprawny organ administracyjny – Komitet Ocalenia Publicznego z Robespierrem na czele. Nowe władze reprezentowały interesy średniej burżuazji, posiadały poparcie mas i lojalność wojska.
    • Metodą i środkiem jakobińskich rządów stał się terror. Śmierć groziła za wszelkie przejawy oporu, spekulację i strajki.
    • W celu zdobycia lojalności mas przystąpiono na wielką skalę do parcelacji dóbr emigranckich i kościelnych, wprowadzono ceny maksymalne i płace minimalne.
    • Ogłoszona została nowa, bardzo demokratyczna konstytucja, przewidująca zniesienie cenzusu majątkowego i powszechne prawo wyborcze od 21 roku życia. Konstytucja ta zakładała elekcje do parlamentu co dwa lata i odbiegała znacznie od praktyki politycznej, co władze tłumaczyły zagrożeniem państwa.
  • Po wprowadzeniu poboru powszechnego Francja posiadała niemal milionową armię. Należało ją uzbroić i wyposażyć, co nadludzkim wysiłkiem organizacyjnym zostało zrealizowane. Od jesieni 1793 roku olbrzymia mobilizacja sił i środków przynosiła efekty – poprawiała się sytuacja na frontach. Dogasała wojna domowa – opanowano Lyon, Tulon, Bretanię, Normandię, Angers, Nantes, przytłumiono ogień powstania w Wandei.
  • Rewolucja przechodziła do coraz nowych sfer życia, wprowadzono nowy kalendarz, zaostrzeniu uległ konflikt z klerem. Mimo poprawy sytuacji na frontach potęgował się terror. Doszło do polemiki między Dantonem a Robespierrem, w wyniku której Danton został skazany na śmierć i stracony.
  • Kilku zwolenników polityki terroru (wśród nich Fouche, Tallien, Barras, Collot, Carrier) zawiązało spisek, przeciw podejrzliwemu Robespierre’owi. Nazwano ich termidorianami od terminu obalenia dyktatury „nieprzekupnego” Robespierre’a – 27 lipca 1794 roku – według rewolucyjnego kalendarza był to miesiąc zwany thermidorem. Przywódca jakobiński został wraz ze współpracownikami stracony.
    I tak, na drodze zamachu stanu, władzę przejęła wielka (najbogatsza) burżuazja.

 

Schyłek rewolucji (1794-1799)

  • Nowe władze po przewrocie termidoriańskim stanowiły osobliwy sojusz pomiędzy skrzydłem umiarkowanych a skrzydłem terrorystów. W ciągu kilku miesięcy, wskutek przetasowań i politycznych intryg, uformował się nowy rząd, zwany Dyrektoriatem, na czele z Barrasem.
    Postanowienia Dyrektoriatu:

    • w 1795 roku uchwalono kolejną już konstytucję klasycznie burżuazyjną;
    • przywrócono cenzus wyborczy;
    • wprowadzono dwustopniowe wybory do dwuizbowego parlamentu: Rady Pięciuset i Rady Starszych;
    • władza wykonawcza miała zaś znajdować się w rękach pięcioosobowego Dyrektoriatu.
  • Dyrektoriat walczył zarówno z lewicą – tłumiąc robotnicze powstanie, jak i z prawicą – rojalistycznie nastawioną szlachtą. Trwała wojna z Koalicją przynosząca Francji, która dorobiła się doskonałej kadry dowódczej i bitnej armii, coraz więcej sukcesów i zdobyczy, m.in. w Italii, gdzie dowodził generał Bonaparte.
  • Dyrektoriat oskarżony o korupcję i nepotyzm nie cieszył się zbytnim autorytetem. Wykorzystując własny prestiż jako wodza i niepopularność rządu, generał Bonaparte obalił Dyrektoriat w 1799 (listopad), wprowadzając faktyczną dyktaturę. Rewolucja zatoczyła więc koło.

Znaczenie rewolucji

  • Powstanie nowego społeczeństwa wskutek zburzenia przywilejów stanowych, mitu urodzenia, nietykalności władzy oraz rozbudzenie świadomości obywatelskiej i narodowej (idea powszechnego prawa wyborczego).
  • Zniesienie wszystkich powinności feudalnych i nadanie chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi (wskutek parcelacji majątków kościelnych i królewskich).
  • Zniesienie cechów i przywilejów królewskich w produkcji.
  • Wprowadzenie pełnej swobody uprawiania zawodu i działalności gospodarczej, co utorowało drogę przemysłowi i kapitalizmowi.
  • Wprowadzenie zasady niezawisłości sądów.
  • Wprowadzenie jednolitego systemu podatkowego, dającego decydujący głos podatnikom w sprawach państwa.
  • Zdemokratyzowanie organizacji wojska i zmiana taktyki wojennej, co umożliwiło Francji wielkie ­sukcesy.
  • Proces laicyzacji poprzez zapoczątkowanie zasady rozdziału Kościoła od państwa.
  • Wprowadzenie cywilnych ślubów i rozwodów.
  • Pozbawienie kleru przywilejów.
  • Zorganizowanie świeckiego, podporządkowanego państwu, systemu szkolnego.
  • Ujednolicenie systemu miar i wag (metr, kilogram).
  • Zainspirowanie podobnych społecznych, politycznych i ekonomicznych przemian w Europie.
  • Ostatecznie rewolucja doprowadziła do centralizacji władzy i dyktatury (Napoleon).