Niewątpliwie Polskę między XV a XVIII stuleciem wyróżniała na tle Europy wyjątkowa pozycja polityczna stanu szlacheckiego. Stosunkowo liczny u nas (ok. 10% populacji) – był wewnętrznie niejednolity. Na szczycie znajdowała się zamożna i wpływowa magnateria, posiadająca nawet prywatne siły zbrojne, w centrum szlachta średnia (specjaliści dzielą ją na wielowioskową, jednowioskową i kolokacyjną, czyli właścicieli części wsi), a na samym końcu szlachta zagrodowa i tzw. gołota (nieposesjonaci).

Rzeczpospolita szlachecka w dziejach Polski stanowi stosunkowo zwarty okres co najmniej 350 lat. Jeden z badaczy szlacheckiej problematyki, Jarema Maciszewski zaproponował następującą periodyzację tego okresu dziejów:

  • lata 1454-1573, czyli walka o pełnię władzy i ukształtowanie się ostateczne ustroju Rzeczypospolitej.
  • lata 1573-1648 – apogeum systemu. Ale też ujawnienie się pierwszych negatywnych cech szlacheckiej dominacji, początek rządów magnackiej oligarchii.
  • lata 1648-1764 – anarchizacja życia politycznego Rzeczypospolitej.
  • lata 1764-1795 – próby reform państwa i ustroju politycznego wraz z walką o uratowanie niepodległości.

W Europie dominującym trendem ustrojowym w tym czasie stała się monarchia absolutna, z wyjątkiem może Anglii, gdzie narodził się system równowagi między tronem a parlamentem, ze stopniową przewagą tego drugiego.

  • Kazimierz Jagiellończyk prowadząc walkę z możnowładztwem duchownym i świeckim, której symbolem jest postać potężnego kanclerza i prymasa – Zbigniewa Oleśnickiego, szukał sprzymierzeńca i znalazł go w dynamicznej szlachcie średniej. Ta z kolei wykorzystała tarapaty, w jakie popadł król na początku wojny 13-letniej z Zakonem (po bitwie chojnickiej). Te fakty legły u podstaw przywilejów cerekwicko-nieszawskich (1454). Król Kazimierz Jagiellończyk zobowiązał się, iż nie będzie zwoływać pospolitego ruszenia, stanowić nowych praw i nakładać nowych podatków oraz wypowiadać wojny bez zgody szlachty wyrażonej na sejmikach; ponadto miał powoływać na ważniejsze funkcje ziemskie (sędziego, podsędka i pisarza) jednego z kandydatów (czterech) proponowanych przez szlachtę; wyżsi dostojnicy mieli być pozbawieni szans na stanowisko starosty – choć pozostało to pustym zobowiązaniem… Dzięki tym przywilejom szlachta ugruntowała swoją przewagę polityczną.
  • W drugiej połowie XV w. dobiegł końca proces kształtowania się w Polsce parlamentu, zwanego tutaj sejmem walnym. Początkowo zwoływany nieregularnie, okazjonalnie, stał się instytucją formalną, wpisaną w ustrój państwa od przełomu lat 1492/93. Składał się on z dwóch izb: Senatu oraz Izby Poselskiej.
    • Senat stanowiła przekształcona dawna Rada Królewska. Jego członkami byli biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie i wyżsi urzędnicy państwowi (tzw. ministrowie).
    • Izba poselska pochodziła z wyboru delegatów na sejm walny, na lokalnych, wojewódzkich czy ziemskich sejmikach. Formalne prawo delegowania swych przedstawicieli miały niektóre miasta królewskie (Kraków, Warszawa, Gdańsk), ale posiadały one tylko głos doradczy i Sejm stał się z czasem głównym instrumentem władzy w ręku szlachty.
  • Następca Kazimierza, Jan Olbracht rozszerzył istniejące oraz nadał szlachcie nowe przywileje w Piotrkowie w 1496 r. (tzw. statuty piotrkowskie), faktycznie monopolizujące w ręku szlachty wszystkie liczące się stanowiska świeckie i duchowne, gwarantujące jej też w pełni kontrolę i władzę nad chłopem.
  • Niemal równocześnie zarysowuje się w obrębie szlacheckiej elity konflikt o rozmiary udziału we władzy. Magnateria dominująca w senacie usiłowała zagarnąć dla siebie faktyczne rządy, czego przykładem stał się tzw. przywilej mielnicki (1501), który wprowadzał „senatorskie” rządy, zobowiązujące króla do konsultacji z tą właśnie grupą, stanowiącą wierzchołek szlacheckiego stanu.
  • Średnia szlachta nie pozostała obojętna i doprowadziła w 1505 r. do wydania legendarnej już uchwały – konstytucji „Nihil novi”, która wprowadziła zasadę, że wszelkie nowe prawa wymagają zgody wszystkich sejmujących „stanów”, czyli Izby Poselskiej, Senatu oraz króla. Okazało się to dopiero początkiem długotrwałego sporu, w którym zrazu Zygmunt Stary i Zygmunt August popierali magnatów. W końcu lat 30. XVI w. uformował się tzw. ruch egzekucyjny domagający się:
    • zakazu kumulacji w jednym ręku wysokich godności państwowych;
    • zwrotu nieprawnie dzierżawionych przez magnatów królewszczyzn;
    • silniejszej integracji Korony z Litwą oraz Prus Królewskich z resztą Polski;
    • likwidacji jurysdykcji kościelnej nad szlachtą;
    • wprowadzenia Kościoła narodowego (chcieli tego akurat kalwińscy członkowie ruchu);
    • oddania w ręce szlachty najwyższego trybunału sądowego (stało się to w 1578).

Trzon postulatów uderzał w senatorów-magnatów, część w hierarchię kościelną (ostatecznie był to czas reformacji), część wreszcie w samego króla. W sumie jednak były owe żądania w dużej mierze zgodne z interesami państwa. Dzięki poparciu Zygmunta Augusta egzekucjoniści osiągnęli większość swych celów podczas sejmów w latach 1652-64 (oprócz stworzenia Kościoła narodowego, co zresztą było nierealistyczne, oraz oddania w ręce szlachty sądów apelacyjnych).
Po unii lubelskiej (1569), tworzącej z Litwy i Korony wspólne państwo, z zachowaniem pewnych odrębności, szlachtę litewską objęły również wszystkie polskie „wolności”.

  • Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta (1572) wygasła dynastia Jagiellonów i szlachta w okresie bezkrólewia sięgnęła po jeszcze jeden ważny instrument władzy – zadecydowała, iż sama dokona wyboru – elekcji monarchy. Sam pomysł nie był wcale taki nowy (choćby w Niemczech elektorzy wybierali od X w. króla), ale polska elekcja miała charakter „viritim”, tzn. mógł w niej brać udział każdy szlachcic. Opracowane w 1573 r. zasady wolnej elekcji przetrwały 200 lat.
    Kandydat do tronu musiał

    • złożyć zobowiązania przestrzegania dotychczasowych przywilejów szlacheckich,
    • zgodzić się na obecność u jego boku tzw. rady senatorów-rezydentów, kontrolujących władzę,
    • przestrzegać pokoju religijnego w Polsce (tzw. konfederacji warszawskiej 1573),
    • a ponadto szlachta uzyskała prawo wypowiedzenia posłuszeństwa swemu królowi.
      Te stałe zobowiązania nazwano, od imienia pierwszego elekta, artykułami henrykowskimi.
      Ponadto kandydat składał osobiste obietnice-zobowiązania, za każdym razem zmienne, zwane pactami conventami.
  • Podczas pierwszego bezkrólewia wyklarowały się też procedury obowiązujące w takich sytuacjach i podczas elekcji.
    • Szlachta zawiązywała samorzutnie sejmiki zwane konfederacjami, oparte na węźle osobistego zobowiązania, zabezpieczające porządek w tym trudnym okresie przesilenia.
    • Tworzono również wówczas nadzwyczajne sądy zwane kapturami.
    • W okresie bezkrólewia głową państwa mimo protestów innowierców zostawał prymas. To on wraz z kanclerzem zwoływali specjalny sejm konwokacyjny (przedelekcyjny), ten ustalał termin właściwej elekcji (tzw. sejm elekcyjny).
    • Sejm elekcyjny obradował w polu, zaś senatorowie w specjalnej szopie pośrodku tegoż pola. Wybór następował jednomyślnie (w założeniu), a prymas ogłaszał jego wynik – zwano to nominacją.
    • Zwieńczeniem procedury elekcyjnej stawała się koronacja wraz z sejmem koronacyjnym.
  • Już pierwsze elekcje ukazały potencjalne zagrożenia – stały się okresem, podobnie jak samo bezkrólewie, przesilenia, okazją do obcej interwencji i sporów wewnętrznych (np. druga – 1575 i zwłaszcza trzecia wolna elekcja w 1587 r.).
  • Władza królewska w Polsce szlacheckiej, szczególnie od momentu wolnej elekcji, była faktycznie skrępowana przez cały ustrój Rzeczypospolitej, co nie oznacza, że król nic nie mógł właściwie zrobić. Wiele mogło zależeć od energii i autorytetu elekta, co pokazuje przykład Batorego. Postępująca anarchia od drugiej połowy XVII w. ubezwłasnowolniła jednak monarchów, a próby reformy państwa podejmowane przez dwór Jana Kazimierza (1664-1666, projekty elekcji vivente rege – za życia króla), czy przez Augusta II Wettyna (1711-1717, próba narzucenia absolutyzmu), zostały storpedowane. 

Jakie więc były uprawnienia króla w Rzeczypospolitej szlacheckiej?

  • Niewątpliwie cały czas pozostawał głową państwa.
  • Teoretycznie był zwierzchnikiem administracji centralnej i terenowej, mając możliwość nominacji na najważniejsze stanowiska świeckie (a nawet opiniowania kandydatur biskupich). Jego władzę ograniczał jednak fakt, iż w Polsce obowiązywała zasada dożywotności urzędów.
  • Zarządzał swobodnie swoją domeną, czyli królewszczyznami, ale wraz z postępującym procesem zastawiania wsi czy miast, puszczania ich w dzierżawy (tzw. tenuty) oraz ofiarowywania osobom zasłużonym, obszary i majątek królewski kurczyły się. Ich część tron odzyskał dzięki reformom ruchu egzekucyjnego (szlachta chciała w ten sposób uniknąć podwyższania własnych podatków).
  • Do 1578 r. pozostawał monarcha autorytetem sądowym – Batory oddał wówczas najwyższe sądownictwo w ręce szlachty, tworząc trybunały w Piotrkowie oraz Wilnie (zamiennie z Grodnem i Łuckiem).
  • Król musiał radzić się sejmów czy nawet sejmików, miał nawet prawo zgody na konstytucje sejmowe, przewodniczył też posiedzeniom Senatu i sądowi sejmowemu, rozpatrującemu przypadki zdrady stanu.
  • Król kierował też polityką zagraniczną, przyjmował obcych posłów i własnych wysyłał za granicę. Zawierał też traktaty, wypowiadał wojnę, zawierał układy pokojowe, z tym że międzynarodowe dokumenty wymagały ratyfikacji sejmu. W dziedzinie polityki zagranicznej od końca XVI w. pewne kompetencje mieli też hetmani – zwłaszcza na obszarach wschodnich.

 

Konfederacje

Wśród organów centralnych państwa pojawiały się w dziejach przedrozbiorowych okazyjnie tzw. konfederacje. Zawiązywano je zarówno przy osobie króla, jak i przeciw niemu (wówczas zwane były rokoszami). Były związkami, do których wstępowało się osobiście, poprzez przyjęcie ich programu. Stopniowo rozrastały się, nabierając ogólnopaństwowego charakteru, stąd określenie – „konfederacja generalna”. Podczas bezkrólewia przybierały nazwę kapturu. Na czele stała tzw. generalność z marszałkiem i konsyliarzami w składzie. Uchwały i najważniejsze decyzje podejmowała tzw. walna rada, wybierana przez sejmiki konfederackie (odpowiednik ziemskich). Obowiązywała większość głosów.

Najbardziej znanymi oraz istotnymi okazały się konfederacje:

  • 1352 Maćka Borkowica (bunt przeciw Kazimierzowi);
  • 1606-1607 Mikołaja Zebrzydowskiego (bunt przeciw Zygmuntowi III Wazie);
  • 1655 tyszowiecka – przeciwko Szwedom, optująca za Janem Kazimierzem;
  • 1665-1666 Jerzego Lubomirskiego, wymierzona w plany reform Jana Kazimierza;
  • tarnogrodzka z 1715 r., wymierzona w absolutystyczne plany Augusta II;
  • 1767 radomska, wymierzona w plany reform S. Poniatowskiego;
  • 1788-1792 Sejm Wielki, zawiązany w konfederację z obawy przed jego zerwa-niem;
  • 1792 targowicka
  • 1793 grodzieńska (obie ostatnie zdradzieckie i złowieszcze).

Urzędy

Oczywiście istniały też w Rzeczypospolitej urzędy o charakterze centralnym. Król miał następujących centralnych urzędników:

  • kanclerza i podkanclerzego,
  • podskarbiego koronnego i nadwornego,
  • marszałka koronnego, jak też i nadwornego,
  • od XVI w. – hetmana (ta funkcja nie znalazła swego miejsca w senacie, którego skład był już wcześniej ustalony).

Ustrój demokracji szlacheckiej funkcjonował w miarę sprawnie do początków XVII w., w czym odegrały znaczącą rolę doświadczenia ruchu egzekucyjnego i spora odpowiedzialność stanu szlacheckiego. Jednocześnie zachodziły niestety zjawiska źle wróżące systemowi politycznemu. Brak równorzędnego rywala, czyli konkurencji, powoli degenerował ustrój, szlachta bezkrytycznie zapatrzona w swoje wolności podejrzliwie obserwowała każdą próbę wzmocnienia królewskiej władzy, organizując konfederacje – rokosze (Zebrzydowskiego czy Lubomirskiego), czy też ulegając magnackim manipulacjom, zwłaszcza że „stan senatorski” na przełomie XVI i XVII w. odzyskał większość politycznych wpływów. Także w samym Sejmie, jego regulaminie i zwyczajach tkwiły zarodki załamania systemu i anarchii. Obowiązywała jednomyślność, choć początkowo przechodzono nad nią do porządku dziennego, podejmując decyzje większością głosów. Już w pierwszej połowie XVII w. sejmy rozchodziły się bez podjęcia decyzji, ale absurdalna zasada absolutnej jednomyślności (100%) zwyciężyła ostatecznie w połowie tamtego stulecia. Po raz pierwszy liberum veto praktycznie zostało zastosowane w 1652 r. i skutecznie paraliżowało prace najwyższego organu władzy w państwie, doprowadzając do faktycznej anarchii na przełomie XVII i XVIII wieku. Demokracja szlachecka przygotowała sobie sama autodestrukcję…

  • Powstanie Chmielnickiego, zwłaszcza jego początek (1648) ujawniło faktyczną słabość Rzeczypospolitej, uważanej nie bez racji za regionalne mocarstwo, obnażyło bezlitośnie również ustrojowe uchybienia i aberracje. Późniejsze pasmo nieustannych niemal wojen dobiło słabnącą środkowoeuropejską potęgę i wraz z postępującą anarchią zepchnęło Rzeczpospolitą do roli państwa drugorzędnego.
  • Od początku XVIII w. Polska staje się areną obcej ingerencji, szczególnie podczas narzuconej naszemu krajowi przez Augusta II Mocnego wojny północnej (lata 1700-1721, w Polsce trwającej do 1715). Monarcha nawet przejściowo utracił tron (1706-1709) na rzecz popieranego przez Szwecję Stanisłąwa Leszczyńskiego. Próby wzmocnienia władzy królewskiej, podjęte przez Augusta II pod pozorem wojny, spełzły na niczym – konfederacja tarnogrodzka udaremniła te zamiary (1715-1717).
  • Nad sprawami polskimi zaczął ciążyć obcy czynnik – przede wszystkim Rosja, występująca w roli mediatora na Sejmie Niemym. W następnych latach sąsiedzi Polski zawierali odpowiednie traktaty dotyczące zakonserwowania anarchicznego ustroju politycznego w naszym kraju. Ukoronowaniem stał się głośny układ z 1732 r. („trzech czarnych orłów”), gwarantujący Austrii, Prusom i Rosji decydujące zdanie w kwestii obsady tronu w Polsce. Układ zadziałał już wkrótce, gdy mocarstwa rękami Rosji narzuciły wbrew woli większości szlachty (wybrała Stanisłąwa Leszczyńskiego) Augusta III Sasa. Za jego panowania anarchia osiągnęła zenit, a po władzę sięgały koterie magnackie. Jedna z nich, zwana Familią, związana z rodziną Czartoryskich, przy poparciu Rosji pokonała rywali skupionych wokół Radziwiłłów (tzw. „patrioci”), przeprowadziła ograniczone reformy podczas sejmu konwokacyjnego i przeforsowała wybór swojego kandydata – Stanisława Poniatowskiego (zresztą znajomego carycy Katarzyny II).
  • Nowy król, owładnięty reformatorskim zapałem, usiłował kontynuować dzieło naprawy Rzeczypospolitej w czym przeszkodziła mu zgodnie konserwatywna opozycja i Rosja. Przewrotność ambasadora Repnina, działającego z inspiracji Katarzyny II sięgnęła tak daleko, iż zainspirował powstanie konfederacji innowierczych w Toruniu i Słucku oraz katolickiej w Radomiu (tej właściwie opozycyjnej) w 1767 r. Na smutnym w istocie sejmie radomskim doszło do uchwalenia tzw. praw kardynalnych, które miały charakter niezmienialnych zasad ustrojowych: powtarzały dotychczasowe szlacheckie przywileje oraz gwarantowały zachowanie wolnej elekcji. Za jednym zamachem narzucono odgórnie równouprawnienie religijnych dysydentów.
  • Kolejne brutalne ingerencje Rosji legły u podstaw konfederacji barskiej w latach 1768-72. Ta z kolei przyspieszyła decyzję trzech sąsiadów co do rozbioru Polski, zwłaszcza długo wahającej się Rosji, przeciwnej do tej pory podziałowi. Stał się on faktem w 1772 r.
  • Z inicjatywy Rosji powstała w 1775 r. Rada Nieustająca, w pewnym sensie namiastka rządu, mająca w zamierzeniu kontrolować poczynania króla, zastępująca grupę „senatorów-rezydentów”. Poniatowski zdołał ją sobie jednak podporządkować. Składała się z 36 członków. Została zlikwidowana podczas Sejmu Wielkiego w 1789 r. Przyniósł on rzeczywiste dzieło głębokiej reformy dzięki współpracy stronnictwa patriotycznego, autentycznie prącego do zmiany ustroju (I. Potocki), jak i dworskiego. W kwietniu 1791 r. uchwalone zostało prawo o miastach, a 3 maja 1791 sławetna konstytucja.
    • Znosiła ona wolną elekcję i liberum veto w zamian wprowadzając dziedziczność tronu (wskazując saskich Wettynów).
    • Wprowadziła nowy centralny rząd – Straż Praw w składzie z królem, prymasem, 5 ministrami (policji, pieczęci, spraw zagranicz-nych, wojny i skarbu), a także marszałkiem sejmu oraz następcą tronu (już bez prawa głosu).
    • Likwidowała istniejące jeszcze odrębności między Koroną a Litwą.
    • Wprowadzała tolerancję religijną z zapewnieniem katolicyzmowi prawa religii panującej.
    • Brała też, dosyć enigmatycznie, chłopa pod opiekę prawa krajowego.
  • Konstytucja nie funkcjonowała długo – unicestwili ją targowiczanie w 1792 r., gdy przy pomocy rosyjskiej przechwycili władzę. W roku następnym Rosja i Prusy dokonały drugiego rozbioru, podobnie jak przy pierwszym zmuszając polski sejm do uznania tego faktu. Uczynił to jesienią 1793 ostatni sejm Rzeczypospolitej, zwany popularnie grodzieńskim.
  • Niepodległości, śmiertelnie już zagrożonej, nie zdołała uratować insurekcja kościuszkowska w 1794 r., choć zapewne dała dowody żywotności narodu i dążenia do zmycia hańby zdrady i drugiego rozbioru. Podczas powstania, które nie zlikwidowało monarchii, najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych i administracji cywilnej, o uprawnieniach wręcz dyktatorskich był Naczelnik Tadeusz Kościuszko. On też powołał insurekcyjny rząd zwany Radą Najwyższą Narodową. Klęska powstania przyspieszyła prawdopodobnie decyzję o likwidacji państwa polskiego. Trzeci rozbiór stał się faktem jesienią 1795 r.

 

Na szczeblu lokalnym i sądownictwo

Istotną słabością ustroju Rzeczypospolitej Szlacheckiej był brak silnego aparatu wykonawczego władzy zarówno na szczeblu centralnym jak i terenowym.

  • Lokalnym ogniwem systemu władzy stały się szlacheckie sejmiki. Reprezentantem króla w terenie był faktycznie starosta rozrządzający niewielkim aparatem, posiadający również kompetencje policyjne.
  • Także wymiar sprawiedliwości został oddany całkowicie w ręce szlachty wybierającej sędziów ziemskich jak i deputatów do trybunału koronnego bądź litewskiego (siedziby to: Piotrków, Lublin, Grodno, Nowogródek, Mińsk). Instytucją sądową, na którą monarcha posiadał pewien wpływ, był tzw. sąd sejmowy orzekający o winie wysokich dygnitarzy.
  • Słaby był również aparat fiskalny. Stanowisko wojewody powierzane z reguły magnatom posiadało z kolei bardziej prestiżowy charakter i trudno byłoby je porównać z dzisiejszymi kompetencjami.

 

Źródła prawa:

  • konstytucje sejmowe (czyli uchwały i ustawy), jedne o charakterze wieczystym (nie były ograniczone czasowo), drugie czasowe na z góry określony okres;
  • edykty królewskie (z czasem coraz rzadsze);
  • przywileje;
  • lauda sejmikowe, czyli uchwały lokalnych sejmików; nie potrzebowały zatwierdzenia królewskiego;
  • kodyfikacje, np. „Statuty Łaskiego” z 1506, „Formula processus” z 1523 (konkretne procedury sądowe), tzw. Korektura Taszyckiego z 1532 (również konkretne prawa karne, prywatne, procedury procesowe);
  • opracowania prawa miejskiego („Artykuły prawa magdeburskiego”) i wiejskiego (tzw. wilkierze);
  • „Statuty litewskie” i „Korektura pruska” – kodyfikacje lokalne.

 

Zapamiętaj!

1454-1466 – wojna 13-letnia z Zakonem Krzyżackim, na wstępie inkorporacja Pomorza i Prus do Polski

1454 – przywileje cerekwicko-nieszawskie; Kazimierz Jagiellończyk zobowiązał się, iż nie będzie zwoływać pospolitego ruszenia, stanowić nowych praw i nakładać nowych podatków oraz wypowiadać wojny bez zgody szlachty wyrażonej na sejmikach; ponadto miał powoływać na ważniejsze funkcje ziemskie (sędziego, podsędka i pisarza) jednego z kandydatów (czterech) proponowanych przez szlachtę; wyżsi dostojnicy mieli być pozbawieni szans na stanowisko starosty – choć pozostało to pustym zobowiązaniem…

1466 – drugi pokój toruński – odzyskanie przez Polskę dostępu do Bałtyku (powrót Pomorza Gdańskiego i Ziemi Chełmińskiej)

1492/93 – początki sejmu walnego – ogólnopaństwowej instytucji o charakterze stanowym, zmonopolizowanej faktycznie przez szlachtę

1496 – tzw. przywilej piotrkowski (nadany przez Jana Olbrachta) – szlachta otrzymuje wyłączne prawo do piastowania wyższych godności i urzędów świeckich oraz duchownych, do posiadania ziemi; mieszczanom, o ile ją jeszcze mieli, nakazano sprzedaż; początek „przywiązywania” chłopa do ziemi, tylko jeden syn w rodzinie chłopskiej uzyskał możliwość opuszczenia wsi; uzyskanie przez szlachtę zniesienia ceł (przywozowych i wywozowych)

1501 – tzw. przywilej mielnicki nadany przez króla Aleksandra – zobowiązywał monarchę do konsultacji i współrządów z senatorami, wśród których dominowali magnaci

1505 – kontrakcja szlachty i ogłoszenie sławnej konstytucji „Nihil novi”, która postanawiała, iż żadne nowe prawo nie powstanie bez zgody posłów (głównie średniej szlachty) i senatu

1506 – statuty Jana Łaskiego

1506-1546 – panowanie Zygmunta Starego

1518-20 – uzyskanie przez szlachtę prawa sądzenia chłopów

1520 – ostateczne „przytwierdzenie” chłopa do ziemi na sejmie toruńskim

1525 – hołd pruski, likwidacja Zakonu Krzyżackiego

1529 – inkorporacja Mazowsza

1537 – tzw. „wojna kokosza” (bunt szlachty pod Lwowem) i formalne narodziny ruchu egzekucyjnego

1548-1572 – panowanie Zygmunta Augusta

1562-1564 – sejmy w Piotrkowie i Warszawie, przyjęcie programu „egzekucji praw i dóbr”

1569 – unia polsko-litewska w Lublinie o realnym, państwowym charakterze; powstanie Rzeczypospolitej szlacheckiej

1572-1573 – pierwsze bezkrólewie

1573 – pierwsza wolna elekcja, wybór Henryka Walezego; artykuły henrycjańskie (henrykowskie) i pacta conventa

1574 – ucieczka Walezego i drugie bezkrólewie (do 1575)

1576-1586 – panowanie Stefana Batorego

1578 – utworzenie Trybunału Koronnego w Piotrkowie; realizacja kolejnego postulatu ruchu egzekucyjnego

1579-1582 – wojna z Rosją i odzyskanie w sposób ostateczny Inflant (formalnie inkorporowanych w 1557)

1587-1632 – panowanie Zygmunta III Wazy

1587 – podwójna elekcja – Zygmunta III i księcia Maksymiliana, krótka wojna i zwycięstwo nad Austriakami pod Byczyną

1596 – pierwsze z wielkich powstań kozackich na Ukrainie pod przywództwem Nalewajki

1600-1622 – pierwsza wojna (pierwszy etap konfliktu) polsko-szwedzka, przejściowe polskie sukcesy np. pod Kircholmem w 1605; rozejm w Mitawie pozostawia większość Inflant w rękach Szwedów

1605-1606 – tzw. pierwsza dymitriada i polska interwencja w Rosji; krótkie panowanie Dymitra I Samozwańca w Moskwie

1606-1607 – rokosz Zebrzydowskiego, bitwa pod Guzowem, mimo zwycięstwa Zygmunt III Waza musi zrezygnować z planów wzmocnienia władzy

1607-1609 – tzw. druga dymitriada i jej porażka

1609-1619 – wojna polsko-rosyjska, początek oficjalnej interwencji, oblężenie i zdobycie Smoleńska, sojusz rosyjsko-szwedzki, opanowanie Moskwy przez Żółkiewskiego po sukcesie kłuszyńskim (1610), plany koronacji Władysława i ich fiasko, powstanie przeciwko interwentom polskim (1611–1613); rozejm w Dywilinie (odzyskanie Smoleńszczyzny)

1620-1621 – wojna z Turcją zwana popularnie chocimską; klęska pod Cecorą i śmierć Żółkiewskiego (1620) i zwycięstwo pod Chocimiem hetmana Chodkiewicza

1626-1629 – wojna na Pomorzu Gdańskim i w Prusach ze Szwecją (2 etap konfliktu); desant Szwedów i stopniowe odzyskiwanie terenu przez hetmana Koniecpolskiego, sukcesy pod Oliwą (1627) i Trzcianą (1629), rozejm w Altmarku – Szwecja zachowuje kontrolę nad portami oprócz Gdańska, Pucka, Królewca; z portu gdańskiego uzyskali prawo poboru 3,5% cła

1632 – śmierć Zygmunta III i początek rządów Władysława IV

1632-1648– panowanie Władysława IV Wazy

1632-34 – wojna z Rosją, zwana smoleńską, zwycięstwo Władysława IV, pokój w Polanowie, potwierdzający w zasadzie warunki dywilińskie

1635 – rozejm ze Szwecją w Sztumskiej Wsi i zmiana niekorzystnych warunków z Altmarku

1648-1668– panowanie Władysława IV Wazy

1648-1654 – powstanie Chmielnickiego i ujawnienie słabości Polski (klęska pod Żółtymi Wodami, Korsuniem, Piławcami), załamanie kompromisów w Zborowie czy Białej Cerkwi, zwycięstwo polskie pod Beresteczkiem – 1651, ale też i ukraińskie pod Batohem – 1652, ugoda perejesławska zawarta przez kozaków z Rosją – 1654, poddanie Ukrainy Rosji

1652 – zerwanie sejmu przez W. Sicińskiego – pierwsze praktyczne zastosowanie liberum veto

1654-1667 – kolejna wojna z Rosją rozpoczęta ugodą perejesławską, przerwana na czas Potopu (1656–60), potem kontynuowana, mimo sukcesów pod Cudnowem czy Połonką niekorzystny rozejm w Andruszowie – utrata Smoleńszczyzny, lewobrzeżnej Ukrainy i Kijowa co potwierdza pokój z 1686 r. w Moskwie (tzw. pokój Grzymułtowskiego)

1655-1660 – tzw. Potop, czyli najazd szwedzki (3 etap konfliktu); początkowe sukcesy napastników, zajęcie znacznej części kraju; narodziny oporu – partyzantka, wybuch ogólnonarodowego powstania – konfederacja tyszowiecka, przełomowy rok 1656 (Warka, boje pod Warszawą), zdrada Prus, próba rozbioru Polski przez Szwecję, Prusy, Siedmiogród i kontrkoalicja: Polska, Austria, Dania, Tatarzy; sukcesy koalicjantów, polska odsiecz z pomocą Danii, pokój w Oliwie: rezygnacja polskich Wazów z pretensji do tronu szwedzkiego, potwierdzenie przynależności Inflant do Szwecji, zagwarantowanie swobody bałtyckiego handlu

1657 – układy welawsko-bydgoskie dające Prusom Książęcym suwerenność

1658 – ugoda hadziacka (spóŹniona); czyni ona z Ukrainy trzeci człon Rzeczypospolitej

1664-1666 – konflikt króla Jana Kazimierza ze szlacheckim narodem w kwestii zamierzonego wzmocnienia tronu (plany elekcji „vivente rege”), rokosz – konfederacja Jerzego Lubomirskiego

1668 – abdykacja Jana Kazimierza

1669-1673 – panowanie Michała Korybuta Wiśniowieckiego

1672-1699 – wojna polsko-turecka, upadek Kamieńca Podolskiego, hańbiący pokój buczacki oddający Podole Turcji i zobowiązujący Polskę do płacenia haraczu, sukces chocimski (1673), rozejm żórawiński 1676, wznowienie wojny w 1683 (sojusz z Habsburgami), sukces pod Wiedniem, udział w Lidze Świętej (1684); pokój w Karłowicach i powrót Podola do Polski (1699)

1674-1696 – panowanie Jana III Sobieskiego

1675 – tajny traktat jaworowski polsko-francuski; próba zmiany polityki zagranicznej przez Jana III (na antyhabsburską)

1697-1732 – panowanie Augusta II Mocnego z dynastii Wettynów; najpoważniejszym kontrkandydatem był ks. Conti (elekcja podzielona) z Francji

1700-1715 – wojna północna na terytorium Polski (ogólnie trwała do 1721) po porażkach Augusta II, zwycięzca szwedzki Karol XII zmusił go do abdykacji na rzecz Stanisława Leszczyńskiego, od 1704 r. forsowanego na polski tron; powrót saskiego króla po rozgromieniu Szwedów pod Połtawą przez cara Piotra I (1709); próby narzucenia absolutyzmu przez Augusta II powodują narodziny konfederacji tarnogrodzkiej 1715

1715-1717 - konfederacja tarnogrodzka

1717 – Sejm Niemy i rezygnacja króla z planów reformy, mediacja Piotra I

1720-1732 – traktaty zawierane przez sąsiadów w kwestii zachowania anarchii w Polsce i zapewnienia zwycięstwa ich kandydatom na „wolnej” elekcji

1733 – wybór przez większość szlachty Stanisława Leszczyńskiego, interwencja rosyjska i narzucenie Augusta III

1733-1763 – panowanie Augusta III Wettyna

1734-1736 – konfederacja dzikowska optująca za Stanisławem Leszczyńskim

1740 – założenie Collegium Nobilium przez Stanisława Konarskiego, symboliczny początek oświecenia w Polsce, 7 lat później powstaje Biblioteka Załuskich

1764-1795 – panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego

1764 – reformy sejmu konwokacyjnego: wprowadzenie ceł generalnych, ograniczenie liberum veto (w kwestiach ekonomicznych miała decydować zwykła większość), zniesienie przysięgi na instrukcje sejmikowe, utworzenie komisji wojskowej;elekcja Stanisława Poniatowskiego

1767 – konfederacja radomska wymierzona w króla i jego reformy, zawiązana pod wpływem ambasadora Repnina; wcześniejsze konfederacje innowiercze w Toruniu i Słucku; uchwalenie praw kardynalnych

1768-1772 – konfederacja barska wymierzona w króla i Rosję

1773 – powstanie Komisji Edukacji Narodowej

1772 – pierwszy rozbiór Polski

1788-92 – Sejm Wielki; Konstytucja 3 Maja 1791

1792 – konfederacja targowicka i wojna w obronie Konstytucji 3 Maja

1793 – drugi rozbiór Polski; sejm grodzieński

1794 – insurekcja kościuszkowska

1795 – trzeci rozbiór Polski i likwidacja polskiego państwa