Zakończenie konfliktu z Zakonem

Szesnaste stulecie to okres szczytowego znaczenia i siły Polski, od 1569 roku stanowiącej wraz z Litwą jeden organizm państwowy (unia lubelska o charakterze realnym), zwany Rzeczpospolitą Obojga Narodów.

  • W przededniu zawarcia aktu unijnego do części polskiej wspólnego potem państwa, zwanej popularnie Koroną, weszły dotychczasowe ziemie litewskie: Podlasie i Ukraina (Wołyń, Kijowszczyzna i Bracławszczyzna).
  • Kilkadziesiąt lat wcześniej, gdy wygasła definitywnie linia mazowieckich Piastów, w 1526 roku wschodnia połowa Mazowsza została inkorporowana do Polski.
  • W pierwszej ćwierci stulecia wygasł ostatecznie konflikt polsko-krzyżacki. Po niepomyślnie zakończonym dla Zakonu konflikcie, żmudnych negocjacjach i przyjęciu luteranizmu (reformacja!) uległ on likwidacji, na jego miejsce powstawało świeckie księstwo pruskie, stanowiące lenno Polski. Takie ustalenia zapadły w 1525 roku, mocą krakowskiego traktatu.
  • Lennem Rzeczpospolitej pozostawały nadal księstwa: bytowskie i elbląskie.

 

Zmiany terytorialne na kresach północnych

Także na północnych kresach granice państwa polsko-litewskiego uległy w XVI w. przesunięciu.

  • Zakon Kawalerów Mieczowych po upadku swego partnera i sojusznika – Krzyżaków przeżywał głębokie trudności, spotęgowane reformacją i zagrożeniem przez sąsiadów. Elity państwa Kawalerów Mieczowych szukały gorączkowo wsparcia przed nieuchronną zagładą i znalazły je, po chłodnej kalkulacji, w Polsce i Litwie, składając w Wilnie, w 1561 roku hołd Zygmuntowi Augustowi. Wzorcem stał się wcześniejszy traktat krakowski. Ostatni z mistrzów sekularyzowanego Zakonu, Kettler, już jako świecki książę otrzymywał jako lenno państwa polsko-litewskiego Kurlandię.
  • Większość obszarów likwidowanego Zakonu Kawalerów Mieczowych, pod nazwą Inflant, przechodziła pod bezpośrednie rządy Polski i Litwy, a od 1569 roku Rzeczypospolitej (Rzeczpospolitej).
  • Spod władzy księcia kurlandzkiego wyodrębniono tereny będące własnością dawnego biskupstwa kurońskiego. Przechodziły one różne koleje losu, podlegając przejściowo duńskiemu następcy tronu Magnusowi, aż w 1583 roku znalazły się one w polskich Inflantach jako starostwo piltyńskie. Kilkanaście lat dzierżawił je margrabia brandenburski Jerzy Fryderyk. Po jego zgonie znów ziemia piltyńska powróciła pod bezpośredni polski zarząd.

Konflikty z Rosją i ich konsekwencje

  • Liczne zmiany linii granicznej, i to w obie strony, przyniosły powtarzające się wielokrotnie konflikty z Rosją (dawnym Księstwem Moskiewskim). Rosyjski walec powoli przesuwał swoją zachodnią granicę podczas wojen lat 1507-1508, 1512-1522, 1534-1537, 1562-1570 oraz w latach bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta (1572-1573), zajmując nawet część Inflant do linii Dźwiny.
  • Postępy Moskwy powstrzymał drugi król elekcyjny i zdolny wojownik, Stefan Batory (wcześniej książę siedmiogrodzki) podczas kolejnej fazy konfliktu w latach 1577-1582, odpychając Rosję od Bałtyku, a zarazem naszych wówczas Inflant), co potwierdzał pokój w Jamie Zapolskim z 1582 roku. W owym czasie powierzchnia Rzeczypospolitej wynosiła około 815 000 km2.

Pod względem administracyjnym Rzeczpospolita składa się wówczas niezależnie od swych dwóch członów (Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego) z historycznych prowincji i województw.

W obręb Korony wchodziły:

  • Wielkopolska – województwa:
    • poznańskie,
    • kaliskie,
    • inowrocławskie,
    • brzesko-kujawskie,
    • łęczyckie,
    • sieradzkie;
  • Małopolska – województwa:
    • krakowskie,
    • sandomierskie,
    • lubelskie,
    • podlaskie,
    • ruskie (lwowskie),
    • bełskie,
    • podolskie;
  • Mazowsze – województwa:
    • rawskie,
    • płockie,
    • mazowieckie;
  • Prusy Królewskie – województwa:
    • pomorskie,
    • chełmińskie,
    • malborskie
    • biskupie księstwo warmińskie;
  • Ukraina – województwa:
    • wołyńskie,
    • kijowskie,
    • bracławskie.

Litwie podlegały następujące jednostki administracyjne:

  • województwa:
    • wileńskie,
    • trockie,
    • poleskie (brzesko-litewskie),
    • nowogródzkie,
    • mińskie,
    • witebskie,
    • mścisławskie,
    • płockie;
  • starostwo żmudzkie.

W obręb zaś szeroko rozumianych Inflant wchodziły:

  • województwa:
    • wendeńskie (kieskie),
    • dorpackie,
    • parnawskie i ziemia piltyńska oraz, oczywiście, Ryga, posiadająca swoje własne przywileje i wolności, prawie takie same jak Gdańsk.

Śląsk

Na Śląsku stale zmniejszał się stan posiadania Piastów Śląskich. W ich rękach pozostały jeszcze księstwa: legnickie, brzeskie, opolskie i cieszyńskie, ale w pierwszej połowie XVI w., gdy zmarł bezpotomnie książę Jan, jego opolskie włości przypadły Habsburgom (1532), ci z kolei oddali je w lenno Jerzemu, margrabiemu brandenburskiemu.

Spór jagiellońsko-habsburski

Jednocześnie rozstrzygnął się spór jagiellońsko-habsburski dotyczący polityki dynastycznej. Stało się tak dzięki wygaśnięciu na osobie Ludwika linii czesko-węgierskiej rodu Jagiellońskiego (1526, bitwa pod Mohaczem) i przejęcie Czech i 1/3 Węgier (resztę zagarnęli Turcy) przez Habsburgów, a także poprzez wybór na tron cesarski w Rzeszy króla Hiszpanii Karola V w 1519 roku. Uczyniło to rodzinę Habsburgów na długie lata pierwszą dynastią Europy.

Najważniejsze wydarzenia

  • 1501-1506 – Aleksander Jagiellończyk na tronie
  • 1506-1548 – Zygmunt I Stary na tronie
  • 1519-1520 – ostatnia wojna z Zakonem Krzyżackim
  • 1525 – traktat krakowski, Prusy Książęce polskim lennem
  • 1526 – wygaśnięcie mazowieckiej linii Piastów, inkorporacja tego regionu do Polski
  • 1526 – wygaśnięcie linii czesko-węgierskiej Jagiellonów (bitwa pod Mohaczem)
  • 1531 – rozgromienie Mołdawian pod Obertyben, co skłoniło ich do zaniechania prób zdobycia Pokucia
  • 1532 – wygaśnięcie linii opolskiej Piastów
  • 1548-1572 – Zygmunt August na tronie
  • 1561 – hołd wileński mistrza Zakonu Kawalerów Mieczowych; Inflanty przechodzą pod panowanie polsko-litewskie, Kurlandia polskim lennem
  • 1569 – unia lubelska, utworzenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów
  • 1573 – pierwsza wolna elekcja i konfederacja warszawska
  • 1573-1574 – panowanie Henryka Walezego
  • Konflikty litewsko-polsko-rosyjskie:
    • lata
      • 1507-1508,
      • 1512-1522,
      • 1534-1537,
      • 1562-1570,
      • 1572-1573 – w większości rosyjskie sukcesy
    • 1577-1582 – odzyskanie przez Polskę kontroli nad Inflantami, pokój w Jamie Zapolskim
  • 1576-1586 – panowanie Stefana Batorego