Geneza Sejmu Wielkiego (1788-1792)

  • Rosja zaangażowała się w wyczerpującą wojnę z Turcją, co skutecznie odwróciło jej uwagę od spraw polskich.
  • Król Poniatowski usiłował wykorzystać wojnę dla uzyskania od Rosji zgody na przeprowadzenie pewnych ograniczonych reform, proponując jej sojusz wojskowy. Jednak caryca Katarzyna na spotkaniu w Kaniowie nie wyraziła na to zgody.
  • Wśród szlachty narastała świadomość potrzeby głębokich reform.

Jesienią 1788 roku zebrał się w Warszawie Sejm nazwany przez potomków Czteroletnim. Aby nie został zerwany, przekształcono go szybko w konfederację.

Główne ugrupowania Sejmu Wielkiego

  • Stronnictwo patriotyczne – reprezentowane przez Ignacego i Stanisława Potockich, Adama Kazimierza Czartoryskiego oraz Hugo Kołłątaja – dążyło do głębokich reform i sojuszu z Prusami.
  • Stronnictwo królewskie – na czele którego stał brat Stanisława Augusta – prymas Michał Poniatowski i kanclerz wielki koronny Jacek Małachowski – pragnęło reform umiarkowanych, trwało przy orientacji prorosyjskiej.
  • Stronnictwo hetmańskie – reprezentowane przez Klemensa Branickiego, Stanisława Szczęsnego i Seweryna Rzewuskiego – usiłowało utrzymać dotychczasowe polityczne status quo, było przeciwne wszelkim reformom.
  • Z czasem doszło do fuzji stronnictwa patriotycznego ze stronnictwem królewskim.
  • Jednym z pierwszych znaczących dokonań Sejmu stało się zwiększenie armii do 100 tysięcy. Niestety, z powodu braku konsekwencji przy ustalaniu podatków na ten cel, funduszy starczyło na jedynie 65-tysięczną armię. Następnie nastąpiło zerwanie sojuszu z Rosją, anulowanie praw kardynalnych oraz nawiązanie aliansu z Prusami z inicjatywy Potockiego.

Podczas obrad sejmu uaktywniło się mieszczaństwo, wykorzystując historyczną chwilę, dającą mu możliwość przedstawienia swych postulatów politycznych. Tak doszło do zorganizowania tzw. „czarnej procesji” mającej zwrócić uwagę rządzących na sytuację mieszczaństwa (1790). Efektem przemyśleń działaczy stronnictwa patriotycznego oraz lobby mieszczańskiego stało się tzw. „prawo o miastach” z kwietnia 1791 roku, które nadawało mieszczanom prawa polityczne, reprezentację w sejmie oraz możliwość nobilitacji.

Konstytucja 3 maja 1791 roku – ukoronowanie obrad Sejmu Czteroletniego

Postanowienia Konstytucji 3 maja

  • Zmieniała ustrój polityczny Polski, usprawniając system władzy. Polska stawała się monarchią konstytucyjną.
  • Zlikwidowała anachroniczną zasadę wolnej elekcji.
  • Wprowadziła dziedziczność tronu i zasadę większościowego podejmowania decyzji.
  • Zniosła liberum veto.
  • Powołała instytucję stałego rządu o nazwie Straż Praw, w skład którego wchodziło pięciu ministrów, marszałek sejmu, prymas i król.
  • Zagwarantowała tolerancję religijną, podkreślając, że religia katolicka zajmuje pozycję wyznania panującego.
  • Wzięła chłopów pod opiekę prawa, gwarantując im umowy z dziedzicem o wymiar pańszczyzny.
  • W dołączonym później prawie o sejmikach pozbawiała praw wyborczych tzw. „gołotę”, czyli szlachtę nieposesjonatów (nieposiadającą majątków), wprowadzając cenzus majątkowy.

Znaczenie Konstytucji

polegało głównie na tym, że była suwerennym aktem woli narodu, nie zaś tylko uprzywilejowanej części społeczeństwa. Stanowiła również przykład mądrego kompromisu między dążeniami do radykalnej zmiany a tym, co w danym momencie jest możliwe.
Była też rzadkim przypadkiem samoograniczenia się grupy rządzącej. Nie powinniśmy zapominać także o tym, że Konstytucja 3 maja była aktem unikalnym jak na tamte czasy. Żadne bowiem europejskie państwo nie zdecydowało się na głoszenie tak śmiałych i wolnościowych poglądów.