• Na mocy konstytucji nadanej (oktrojowanej) przez Aleksandra I Królestwo Polskie było połączone z Rosją unią personalną (osobą władcy) i posiadało odrębny charakter państwowy z własną administracją, terytorium i armią, choć praktycznie jego suwerenność została ograniczona. Pojawiły się, choćby formalnie, szerokie gwarancje praw obywatelskich jak wolność osobista, nietykalność osoby i własności, swoboda druku i wyznania, które w następnych latach uległy poważnemu ograniczeniu (zwłaszcza wolność druku).
  • W stosunku do konstytucji Księstwa Warszawskiego wzmocnieniu uległa pozycja szlachty w zakresie dostępności do urzędów, a ograniczeniu rola samorządu, wzrosła zaś sejmu. Formalnie obowiązywała nadal równość obywateli wobec prawa, choć w rzeczywistości poza Żydami podobnie jak w czasach Księstwa Warszawskiego . Ustawa zasadnicza Królestwa podobnie jak i wiele podobnych rozwiązań ustrojowych tego czasu wzorowała się na francuskiej „Karcie konstytucyjnej” z 1814 r.

 

Głową państwa był oczywiście król – „osoba święta i nietykalna”.

  • Posiadał niemałe kompetencje ustawodawcze poprzez choćby prawo sankcji ustaw uchwalanych przez sejm, prawo weta czy możliwość dokonywania zmian w konstytucji przez wydawanie tzw. statutów organicznych, nie mówiąc o wyłącznym prawie inicjatywy ustawodawczej.
  • Monarcha skupiał w swoim ręku całość władzy wykonawczej („rząd jest w osobie króla”). On to rozporządzał dochodami państwa, nominował senatorów, sędziów i biskupów, decydował o obsadzie wszystkich ważniejszych stanowisk administracyjnych, posiadał zwierzchnictwo nad armią, prawo łaski, nadawania orderów i nobilitacji, mógł wypowiadać wojnę i zawierać pokój.
  • Król nie ponosił żadnej odpowiedzialności konstytucyjnej, która spadała na ministrów kontrasygnujących jego decyzje. Praktycznie władza monarsza wychodziła poza ramy konstytucyjne.

Jako że król-car bywał w Królestwie stosunkowo rzadko, zastępował go na miejscu namiestnik. Jedynym urzędnikiem, który pełnił tą funkcję był lojalny wobec Rosji gen. Józef Zajączek, weteran bojów kościuszkowskich i napoleońskich, u schyłku życia kompletnie zaprzedany. Po jego zgonie w 1826 r. urząd ten nie został obsadzony. Decyzje namiestnika podlegać miały kontrasygnacie przez ministrów. Przedstawiał on po dwóch kandydatów na wakujące stanowiska: arcybiskupa, biskupa, senatora, sędziego Trybunału Najwyższego, ministra, radcy stanu, a wyboru czyli nominacji dokonywał król-car.

  • W 1818 r. Aleksander I przekazał niemal całą władzę wykonawczą namiestnikowi. Praktycznie gen. Zajączek stał się powolnym narzędziem rosyjskich wielkorządców: brata carskiego księcia Konstantego i komisarza cesarskiego, osławionego Nikołaja Nowosilcowa. Książę Konstanty stał na czele nieprzewidzianej w konstytucji Komisji Rządowej Wojny, oficjalnie będąc naczelnym wodzem w imieniu swego brata.

 

Sejm Królestwa składał się z króla, senatu i izby poselskiej.

  • W skład senatu wchodzili pochodzący z monarszej nominacji: biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, książęta krwi; liczba senatorów nie miała być większa od połowy izby poselskiej. Istniała możliwość kooptacji (dołączenia) przez senat nowych członków spośród ziemian o wysokim dochodzie (minimum 2000 zł podatku rocznego).
  • Do izby poselskiej wchodziło 77 posłów i 51 deputowanych, wybieranych na sejmikach i zgromadzeniach gminnych. Z tych ostatnich wykluczono w porównaniu z czasami księstwa większość chłopów, przyznano za to prawa wyborcze profesorom i nauczycielom.
  • Sejm stanowił ustawodawstwo cywilne, karne i administracyjne, dokonywał zmian w regulacjach prawnych dotyczących organów administracji i władzy, zarządzał podatki, zaciąg do wojska, decydował o budżecie i systemie mennicznym, kontrolował rząd oraz debatował nad problemami wskazanymi przez cara. Izba poselska mogła zwracać się do króla ze skargami i zażaleniami na urzędników państwowych wysokiego stopnia.
  • Senat niezależnie od współudziału w pracach ustawodawczych, posiadał kompetencje sądowe wobec wyższych urzędników, orzekał zbrodnie stanu i rozstrzygał o ważności wyborów. Inicjatywę ustawodawczą powierzano na mocy konstytucji wyłącznie królowi, sejmowi zostawiając bardziej zawiłe kwestie prawne.
  • Sesje sejmu odbywać się miały co 2 lata, choć przewidziano możliwość sesji nadzwyczajnych. Zwoływanie, odraczanie i rozwiązywanie obrad obu izb należało do króla. W 1825 r. monarcha zarządził tajność posiedzeń sejmu. Posłowie i deputowani posiadali immunitet.

 

Istotną rolę w systemie władzy Królestwa pełniła Rada Stanu, znana już z okresu Księstwa, dzieląca się na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną.

  • Do Zgromadzenia Ogólnego wchodzili: namiestnik, ministrowie, referendarze i radcy stanu. Zajmowało się przygotowaniem projektów ustaw, kontrolą administracji i sądownictwa, jak również kasacją zapadłych już wyroków.
  • Rada Administracyjna składająca się z namiestnika, 5 ministrów i innych członków powołanych przez króla, pełniła rolę organu doradczego namiestnika. Po śmierci gen. Zajączka przejęła jego kompetencje.
  • Ministerstwa de facto posiadały charakter kolegialny, na wzór dawnej Rzeczypospolitej. Na czele komisji stali właściwi ministrowie. Konstytucja ponadto wspominała o ministrze-sekretarzu stanu, łączniku między królem a państwem.

Administracja
Królestwo dzieliło się na 8 województw, te zaś na obwody.

  • Województwami zarządzały podobnie jak ministerstwami, organy kolegialne – komisje wojewódzkie z prezesami (wojewodami) na czele.
  • Komisje składały się z kolei na 5 wydziałów.
  • W zwykłych miastach na czele zarządów stali burmistrzowie z ławnikami, a w „stolicach” województw i wyróżnionych przez namiestnika, prezydenci i radni urzędów municypalnych.
  • Zarząd wsi powierzono wójtom, z reguły właścicielom tych wiosek.
  • Samorządy istniały tylko na szczeblu województwa w postaci rad wojewódzkich.

Sądy miały zagwarantowaną niezawisłość. W odróżnieniu od czasów Księstwa Rada Stanu przestała pełnić rolę sądu kasacyjnego. Odwołania rozstrzygał Sąd Najwyższej Instancji, a sprawy polityczne rozstrzygał senat jako sąd sejmowy (choćby proces członków Towarzystwa Patriotycznego w 1928 r.).

 

W praktyce Aleksander I jak i Mikołaj I odchodzili stopniowo od liberalizmu, ewoluując w kierunku reakcji i łamiąc faktycznie literę i duch konstytucji (po 1820 r. w szczególności). Zrodziło to zarówno legalną (bracia Niemojowscy i inni tzw. kaliszanie) jak i konspiracyjną opozycję.

  • W okresie powstania listopadowego, początkowo na czoło wydarzeń wysunęła się Rada Administracyjna, która wykorzystała niedoświadczenie i naiwność spiskowców. Rada w swoim mniemaniu uważała się za ciało legalne, powołane jeszcze przez króla-cara i stąd pozostawała lojalna wobec niego, ignorując nastroje i opinie zrewoltowanej części narodu.
  • 3 grudnia 1830 r. uformował się Rząd Narodowy, a Rada przekazała mu swoje kompetencje (na czele gabinetu stał Adam Czartoryski). Po 2 dniach członek Rady, gen. Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem i podporządkował sobie Rząd Tymczasowy. Zebrany w połowie grudnia sejm powierzył w sposób oficjalny władzę generałowi. Ten skompromitowany niepowodzeniem swych negocjacji z Mikołajem I, podał się do dymisji 18.01.1831 r. Po kilku dniach sejm utworzył stanowisko wodza naczelnego (pierwszym został gen. M. Radziwiłł). Dwuznaczną sytuację zakończyła decyzja sejmu z 25.01.1831 r. o detronizacji dynastii Romanowych.
  • Po klęskach wojennych i wykazaniu nieudolności gen. Skrzyneckiego, sejm pozbawił go w sierpniu naczelnego dowództwa, a gabinet podał się do dymisji. Władzę wojskową i cywilną przejął 15.08.1831 r. gen. Jan Krukowiecki, równie nieudolny jak poprzednik. Ostatnim szefem rządu we wrześniu 1831 r. został Bonawentura Niemojowski, a wodzem gen. Maciej Rybiński.
  • Wkrótce 5.10.1831 r. członkowie sejmu jak i rządu wraz z trzonem armii przekroczyli granicę pruską, co faktycznie zakończyło powstanie.

Klęska powstania listopadowego stała się okazją do likwidacji odrębności państwowej Królestwa przez władze rosyjskie. W 1832 r. został wydany tzw. „Statut organiczny”, który choć formalnie gwarantował istnienie pewnej specyfiki Królestwa (rząd, pewne swobody obywatelskie i odmienności prawne), ale równocześnie znosił własną armię tego państewka, sejm i zmuszał obywateli do ponoszenia ciężarów na rzecz cesarstwa i poddawał polskie ziemie zarządowi rosyjskiej Rady Stanu. „Statut organiczny” był raczej formalnością na użytek zewnętrznej i carat większość jego sformułowań i tak nie wprowadzał w życie.

  • Od 1833 r. istniał na terenie Królestwa stan wyjątkowy, a w 1847 r. województwa przemianowano na gubernie, likwidacji uległo też polskie sądownictwo najwyższe. Tendencje rusyfikacji i unifikacji zahamowały przejściowo reformy Aleksandra Wielopolskiego w latach 1861-62. Żydzi zostali zrównani w prawach z chrześcijanami, chłopi oczynszowani. Powstał urząd naczelnika cywilnego, będącego zastępcą namiestnika.
  • W 1861 r. uległa reaktywowaniu Rada Stanu składająca się jak niegdyś ze Zgromadzenia Ogólnego i Rady Administracyjnej. Rozpatrywała projekty ustaw, pełniła funkcje sądownicze (spory kompetencyjne) i kontrolowała urzędników.
  • Przywrócona została Komisja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, w stolicy powstał faktyczny uniwersytet o nazwie Szkoły Głównej (a także Szkoła Sztuk Pięknych). W Królestwie wprowadzono również organy samorządowe (za rosyjskim przykładem) w postaci rad gubernianych, powiatowych i miejskich.

Powstanie styczniowe

Ożywienie polityczne, które nastąpiło w kraju od 1861 r. i nowa fala represji, niezależnie od przeprowadzanych cząstkowych reform, doprowadziło do narodzin konspiracji i wykształcenia 2 obozów: „czerwonych” i „białych”. Ci pierwsi zmierzali do powstania, a drudzy byli gotowi zadowolić się autonomią Królestwa. Wielopolski zdając sobie sprawę z rosnącego w siłę spisku sprowokował przedwczesny w sumie wybuch powstania, brankę. Jeszcze przed podjęciem walki w 1862 r. uformował się na bazie organizacji czerwonych Komitet Centralny Narodowy, który po 22.01.1863 r. przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy. Przeprowadził on uwłaszczenie chłopów; ci co ją już posiadali w użytkowaniu otrzymali ją na własność, a bezrolni którzy wzieliby udział w powstaniu, mieli dostać po 3 morgi gruntów z dóbr narodowych. Rząd Narodowy musiał funkcjonować przez cały czas swej działalności w głębokiej konspiracji i praktyczne przywództwo powstania przejęła Komisja Wykonawcza Rządu Tymczasowego pod kierownictwem Stefana Bobrowskiego. Na krótko została ona usunięta w cień przez dyktatury Ludwika Mierosławskiego i Mariana Langiewicza. Rząd nie chcąc rozłamu i kłótni na oczach społeczeństwa musiał je zaaprobować.

  • W maju podziemne centrum powstania (Tymczasowy Rząd Narodowy) zmieniło nazwę na Rząd Narodowy. Składał się z 5 wydziałów: wojny, spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, skarbu i prasy, którymi kierowali dyrektorzy. Została specjalnie wyodrębniona organizacja miejska stolicy z naczelnikiem miasta na czele i Radą Miejską jako organem doradczym. Naczelnik zawiadywał też pewnymi ogólnopaństwowymi służbami (np. policją, pocztą, strażą bezpieczeństwa, intendenturą). Istniała też powstańcza administracja terenowa. Województwami kierowali naczelnicy cywilni powoływani przez rząd; oni z kolei powoływali naczelników powiatów. Rolę kontrolerów władz terenowych odgrywali nadzwyczajni pełnomocnicy rządu – komisarze rządowi.
  • W połowie 1863 r. powstały tzw. trybunały rewolucyjne mające karać za zdradę i odstępstwo, szczególnie aktywne za dominacji „czerwonych”.
  • Jesienią 1863 r. na czele polskiego podziemnego państwa, przeżywającego wtedy poważny kryzys, stanął kolejny, najbardziej udany dyktator – Romuald Traugutt. Jego aresztowanie w kwietniu 1864 r. zbiegło się niemal z wygasaniem oporu w kraju i klęską powstania.

Władze rosyjskie przystąpiły po stłumieniu styczniowej insurekcji do konsekwentnej likwidacji odrębności Królestwa.

  • Jeszcze w tym samym roku likwidacji uległy: Rada Stanu, Rada Administracyjna i komisje rządowe, a w 1876 r. polskie sądownictwo podporządkowano kompletnie rosyjskiemu (na miejsce Komisji Sprawiedliwości, utworzono warszawski okręg sądowy, podległy administracji rosyjskiej).
  • Przyspieszeniu i brutalizacji uległa rusyfikacja, rosyjski stał się językiem wykładowym w szkołach.
  • Zamknięto Szkołę Główną, a na jej miejsce powstał prowincjonalny rosyjski uniwersytet.

Nieznaczną poprawę przyniosły lata rewolucji 1905-07. Polityka rusyfikacji uległa złagodzeniu, powstały możliwości legalnej polskiej działalności oświatowej. Władze wydały również edykt tolerancyjny umożliwiający zmianę wyznania przymuszanym do przyjmowania prawosławia unitom (np. chełmszczyzna czy Wołyń). W przededniu wybuchu I wojny światowej nastąpiły przejawy powrotu nacjonalistycznego kursu (1912).