W 1772 r. pod władzą Austrii znalazła się część polskich obszarów południowo-zachodnich, zwanych od tej pory Galicją. Tylko przez kilka pierwszych lat zachowały pewną odrębność, ale już za osobistych rządów Józefa II (1780-90) doszło do unifikacji nowej prowincji z monarchią Habsburgów w ramach typowego dla absolutyzmu centralizmu. Za krótkiego panowania następcy – Leopolda II część polskich elit usiłowało wynegocjować autonomię Galicji, przedkładając nawet odpowiedni projekt cesarzowi. Gwałtowne zmiany polityczne i śmierć życzliwego pomysłowi monarchy uniemożliwiły wejście w życie tzw. „Charta Leopoldina”.

  • Galicja została zorganizowana jak inne habsburskie posiadłości. Posiadała własną stanową reprezentację – tzw. sejm stanowy, pozbawiony faktycznego znaczenia.
  • Rolę lokalnego rządu, także o nieznacznych kompetencjach pełnił Wydział Krajowy.
  • Rzeczywista władza spoczywała w ręku gubernatorów, pełnomocników cesarza w Galicji.

W 1 połowie XIX w. ziemie zaboru austriackiego znajdowały się raczej na uboczu głównego nurtu wydarzeń politycznych. Po 1815 r. Galicja nie otrzymała nawet namiastek samorządności i autonomii. Pod powierzchnią oficjalnego życia politycznego i marazmu tliły się patriotyczne spiski i konspiracje.

  • Jeden z nich, powiązany z Centralizacją Poznańską i TDP doprowadził do wybuchu powstania w lutym 1846 r. Cyniczni Austriacy wykorzystując naiwność szlacheckich rewolucjonistów i autentyczny konflikt wsi z dworem, pchnęli przeciwko powstańcom chłopów, którzy utopili ten narodowy zryw we krwi (tzw. rabacja).
  • Wiosna Ludów (1848-49) mimo kolejnego ożywienia nastrojów i prób tworzenia własnej reprezentacji politycznej, nie przyniosła oczekiwanej autonomii. Trwałym jej rezultatem okazała się reforma uwłaszczeniowa, która w zamyśle rządu miała kupić lojalność chłopów. Przez kilkanaście następnych lat dominowała twarda polityczna linia premiera Bacha, nie mającego zamiaru liberalizować absolutyzmu.

Zmiany i to poważne przyniosły klęski Austrii w konfliktach z Włochami i Francją, w 1859 r. oraz Prusami i Włochami w 1866 r. Rząd został zmuszony do ustępstw czego dowodem były: tzw. dyplom październikowy z 1860 r., patent lutowy z 1861 i ustawy z grudnia 1867. W dualistycznym i zdecentralizowanym cesarstwie, zmianie uległa też pozycja Galicji, która otrzymała autonomię, podobnie jak inne kraje koronne.

  • Wzrosła rola dzielnicowego sejmu, zwanego teraz krajowym oraz martwego do niedawna Wydziału Krajowego.
  • Reprezentantem rządu stał się namiestnik.
  • System wyborczy o charakterze kurialny faworyzował szlachtę i konserwatystów, ale życie polityczne rozwijało się teraz bez administracyjnych hamulców.

Galicja na tle innych zaborów stała się wyjątkiem, ponieważ nigdzie poza Austrią Polacy nie uzyskali tak znacznych praw i możliwości realizacji swych narodowych interesów.

  • W ogólnopaństwowym parlamencie, zwanym Radą Państwa, funkcjonowało wpływowe i liczne Koło Polskie, a wielu Polaków piastowało ważne funkcje w skali całego imperium. Nieprzyjemnym zgrzytem stosunków w Galicji, który potem zaowocował w XX w. tragediami, stał się narastający konflikt między rządzącymi Polakami, niechętnymi do kompromisu, a Ukraińcami.
  • W listopadzie 1918 r. zabór austriacki stał się częścią odradzającej się Polski…

 

Ewolucja ustrojowa

  • Do czasu głębokich reform ustrojowych z lat 60-tych XIX w., faktyczną władzę na terenie Galicji sprawował w imieniu cesarza gubernator.
  • Funkcjonujący na tym obszarze sejm stanowy był organem fasadowym, którego rola ograniczała się do przedstawiania petycji monarsze. Sejm posiadał własny organ wykonawczy w postaci tzw. Wydziału Krajowego, również o kompetencjach niewielkich, sprowadzających się do ustalania rozkładu podatków.

Istotnym wydarzeniem polityczno-ustrojowym stało się, w końcu 1 połowy XIX w., uwłaszczenie chłopów, nie w pełni zaspokajając głód ziemi na wsi, choć utrzymująca serwituty co było korzystne dla włościan. Za jednym zamachem zniesiono poddaństwo (1848).

Poważne zmiany w statusie Galicji przyniosły lata 60-te XIX w.

  • W 1867 r. otrzymała autonomię na mocy całego zespołu aktów prawnych zarówno ogólnopaństwowych jak i krajowych (tzw. statut krajowy). Obok siebie egzystowały dwa systemy władz: rządowe i autonomiczne-krajowe.
  • Na czele administracji rządowej stał namiestnik, pełnomocnik cesarza w prowincji. Podlegali mu starostowie zawiadujący powiatami.
  • Organami krajowymi były Sejm Krajowy i Wydział Krajowy. Liczba posłów w sejmie ulegała zmianom i ostatecznie ustaliła się na 161 członkach, wśród których znajdowało się 14 z racji sprawowanych funkcji (tzw. wirylistów), w tym: 4 biskupów rzymskokatolickich (lwowski, krakowski, przemyski i tarnowski), 3 biskupów greckokatolickich (lwowski, przemyski i stanisławowski), arcybiskup lwowski obrządku ormiańskiego, rektorzy uniwersytetów krakowskiego i lwowskiego oraz politechniki lwowskiej jak również prezes Akademii Umiejętności (Kraków). Reszta posłów pochodziła z wyboru.
  • System wyborczy miał charakter kurialny (razem było ich 4).
    • Tzw. kuria wielkiej własności skupiała arystokrację, i zamożną szlachtę i wyłaniała ona 44 członków sejmu.
    • Kuria izb przemysłowo-handlowych reprezentująca takowe ciała w Krakowie, Lwowie i Brodach, wybierała 3 posłów.
    • Z kolei Kuria większych miast wybierała 28 przedstawicieli. Przynależność do niej zależała od wysokości opłacanego podatku i wykształcenia.
    • Kuria gmin wiejskich dostarczała sejmowi aż 74 posłów, ale też i na wsi mieszkała zdecydowana większość mieszkańców Galicji.

W sumie kurialność oznaczała nierówność praw wyborczych. Na 1 mandat w kurii ziemiańskiej przypadało tylko kilkudziesięciu wyborców, a w kurii wiejskiej około 9 tys.! Wybory nie miały też charakteru powszechnego, były jawne co otwierało drogę machinacjom i manipulacjom. Na dodatek w kurii wiejskiej wybory posiadały pośredni charakter – prawyborcy wyłaniali elektorów, a ci dokonywali właściwego wyboru.

  • W rękach sejmu znajdowało się ustawodawstwo, dotyczące praw krajowych, w tym także i budżet, a także dokonywał on wyboru Wydziału Krajowego i kontrolował namiestnika.
  • Wydział Krajowy pełnił rolę organu wykonawczego sejmu, czyli faktycznie lokalnego rządu. W jego skład wchodzili marszałek i 6 członków. Posiadał inicjatywę ustawodawczą, zarządzał majątkiem kraju, kontrolował samorząd lokalny, organizował działalność sejmu i reprezentował Galicję wobec centralnego rządu.
  • Instytucją rządowo-autonomiczną była Rada Szkolna Krajowa, zarządzająca oświatą na poziomie elementarnym i średnim. Ministerstwu oświaty w Wiedniu podlegały szkoły wyższe.

Datownik

  • 1772 – pierwszy zabór austriacki, przyłączenie do Austrii tzw. Galicji i Lodomerii;
  • 1780-90 – okres „józefinizmu”, unifikacja Galicji z resztą państwa;
  • 1795 – przyłączenie do Austrii tzw. „Nowej Galicji” (3 zabór austriacki); obszary te w 1809 r. stały się częścią Księstwa Warszawskiego;
  • od 1817 – egzystencja galicyjskiego sejmu stanowego;
  • lata 30-te i 40-te XIX w. – spiski i konspiracje patriotyczne;
  • luty 1946 – wybuch powstania krakowskiego i jego tragiczny finał w postaci sprowokowanej przez Austriaków rabacji;
  • kwiecień 1848 – „Wiosna Ludów” w Galicji i reforma uwłaszczeniowa;
  • 1859 i 1866 – klęski austriackie w konfliktach z Włochami, Francją i Prusami;
  • 1860, 1861 i 1866 – reformy ustrojowe w Austrii;
  • od 1867 – funkcjonowanie autonomii na obszarze Galicji;
  • 1892 – powstanie Polskiej Partii Socjaldemokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD Galicji i Śląska Cieszyńskiego)
  • 1895 – powstanie PSL na zjeździe w Rzeszowie; początkowo pod nazwą SL (Stronnictwo Ludowe); w 1913 r. następuje rozłam i narodziny PSL Lewicy i PSL „Piast”;
  • powstanie galicyjskiej odnogi endecji, stronnictwa Demokratyczno-Narodowego;
  • 1912 – powstanie Tymczasowego Komitetu Skonfederowanych Stronnictw Narodowych;
  • 1914-1918 – Polacy galicyjscy biorą udział w wojnie w mundurach austriackich, Galicja w latach 1914-17 jest sceną i polem bitewnym wojny…