„Sędziwa” i coraz bardziej anachroniczna I Rzesz Niemiecka nie przetrwała długo konfrontacji z ideami francuskiej rewolucji, a przede wszystkim z potęgą napoleońskiego imperium. W wyniku kolejnych aneksji Napoleona na zachód od Renu, utworzenia pod jego protektoratem tzw. Związku Reńskiego oraz nacisków na Franciszka II, zrezygnował on z tytułu cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego (skrótowo Rzeszy Niemieckiej), a ono samo uległo oficjalnej likwidacji w 1806 r. Niefortunnemu Franciszkowi pozostał tytuł cesarza Austrii, który piastował od 1804 (występował tam jako Franciszek I).

Związek Reński, stanowiący konfederację państw pod zwierzchnictwem francuskim, skupiał 16 państw i egzystował w latach 1806-1813. Wraz z klęską protektora – Napoleona przestał istnieć, a na Kongresie Wiedeńskim została utworzona nowa, jeszcze luźniejsza konfederacja państw niemieckich pod przewodnictwem Austrii – tzw. Związek Niemiecki. Ten z kolei egzystował w latach 1815-1866. Nie zastąpił on ani nie wyciszył ponawiających się tendencji zjednoczeniowych. Podczas Wiosny Ludów (lata 1848-49) program zjednoczenia pojawił się ponownie, ale wskutek zwycięstwa reakcji w Prusach i innych krajach niemieckich nie został wówczas zrealizowany.

Wiosna Ludów przyspieszyła za to dotychczas nieśmiałe reformy ustrojowe, polegające na stopniowym wprowadzaniu rządów konstytucyjnych.
Na taką drogę weszły m.in. Prusy. One też podjęły działania na rzecz zjednoczenia Niemiec, uwieńczone ostatecznie sukcesem po zwycięstwach nad Austrią (1866) i Francją (1870/71). Wstępem stało się utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod przewodnictwem Prus, zrzeszającego 22 państwa z wyłączeniem Austrii (1867), posiadającego charakter federacji. Formalne zjednoczenie nastąpiło jeszcze podczas konfliktu z Francją (styczeń 1871).

Wkrótce po tym została ogłoszona konstytucja II Rzeszy Niemieckiej, na czele której stanął król pruski jako dziedziczny cesarz. Przetrwała ona do końca I wojny światowej, gdy wskutek klęski i rewolucji zapoczątkowanej buntem marynarzy w Kolonii, Wilhelm II musiał abdykować i nastąpił upadek II Cesarstwa Niemieckiego czy – jak kto woli – II Rzeszy Niemieckiej (listopad 1918).

W Berlinie została proklamowana republika, a w innych niemieckich państwach wchodzących w skład faktycznej federacji, lokalne dynastie obalono i pozbawiono tronu. Istniejąca w stolicy Rada Robotnicza i Żołnierska przekazała władzę tymczasowemu rządowi – Radzie Pełnomocników Ludowych, gdzie przewagę mieli umiarkowani socjaldemokraci z F. Ebertem na czele.

Rząd ten starał się utemperować radykalne nastroje i wystąpienia np. nowopowstałej Komunistycznej Partii Niemiec (KDP) i wygasić rewolucję. W styczniu 1919 r. komuniści wywołali w Berlinie kolejne powstanie stłumione przez siły lojalnie rządowi, a liderzy rebelii (K. Libchnecht i R. Luksemburg) ponieśli śmierć. Niemal równocześnie odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego. Najwięcej mandatów zdobyli socjaldemokraci, którzy nie posiedli jednak większości.

Zgromadzenie unikając zrewoltowanego Berlina, zebrało się w styczniu w Weimarze, wybierając prezydenta oraz rząd (miał charakter koalicyjny składał się z przedstawicieli partii zasiadających w parlamencie).
W sierpniu 1919 Zgromadzenie przyjęło konstytucję Republiki zwanej odtąd Weimarską.

Nieco wcześniej Niemcy musiały podpisać traktat pokojowy wieńczący wojnę (Wersal – czerwiec 1919 r.).
System parlamentarnych rządów nie sprawdzał się praktycznie w Republice Weimarskiej. Nie sprzyjały temu okoliczności i czas. Atmosfera wojennej klęski oraz niemal permanentnego kryzysu, zajadła walka antagonistycznych partii i sił politycznych, oskarżenia o zdradę narodowych interesów, kierowane pod adresem lewicy, wszystko to doprowadziło do wzrostu wpływów skrajnej prawicy i nacjonalistów. Po śmierci Eberta prezydentem został popularny dowódca z okresu I wojny, marszałek Hindenburg. Rosły też siły partii narodowosocjalistycznej (NSDAP), której zwolenników napędził zwłaszcza tzw. Wielki Kryzys (lata 1929-33).

W 1932 r. NSDAP stała się największą siłą polityczną Niemiec, a w roku 1933 przejęła władzę dzięki powierzeniu przez prezydenta Hitlerowi misji utworzenia nowego rządu. Datę 31.01.1933 r. uznaje się za początek tzw. III Rzeszy.

Naziści przystąpili do budowy dyktatury i rozprawy z opozycją, częstokroć sięgając po przemoc i prowokację (np. podpalenie Reichstagu), zorganizowali też nowe wybory w celu legitymizacji swych rządów. Mimo formalnego obowiązywania konstytucji z 1919 r., faktycznie władza Hitlera i jego partii opierała się na przyznanej przez Reichstag „ustawy o pełnomocnictwach” (Ermächtigungsgesetz”) w marcu 1933 r., w wielu miejscach sprzecznej z zasadami konstytucyjnymi. Naziści w pełni skorzystali ze swych uprawnień, doprowadzając wkrótce do delegalizacji wszystkich innych ugrupowań poza NSDAP. W 1934 r. Hitler, wykorzystując śmierć Hindensburga przejął również władzę prezydenta i nosił od tej pory tytuł „wodza i kanclerza Rzeszy”.

Istotną rolę w nazistowskim systemie władzy odgrywały: aparat terroru (Gestapo i SS) i sądy specjalne. Wielu badaczy (np. F. Ryszka) nazwało III Rzeszę „państwem stanu wyjątkowego”.
Agresywna polityka zagraniczna Hitlera doprowadziła do wybuchu II wojny światowej (1939-45).
Mimo początkowych sukcesów, podboju Polski, Francji, Danii, Norwegii, Jugosławii, Grecji i wasalizacji spornej części Bałkanów (Węgrt, Rumunia, Bułgaria), atak na ZSRR i przystąpienie USA do obozu przeciwników, stały się początkiem końca III Rzeszy, a potem i jej ostatecznej klęski. Zwycięzcy (USA, ZSRR i W. Brytania) okupowali rozgoromnione Niemcy, a niesnaski między nimi (zimna wojna) doprowadziły do długiego (45 lat) podziału na dwa państwa niemieckie: RFN i NRD (od 1949). Związana z krajami zachodnimi RFN powstała na bazie okupacyjnych stref: amerykańskiej, brytyjskiej i francuskiej, stopniowo integrowana w Bizonię a potem Trizonię.

Ustrój państwa określiła uchwalona przed formalnym jego powstaniem, w maju 1949, konstytucja. Oficjalnie RFN rozpoczęła funkcjonowanie od września tego samego roku. Z sowieckiej strefy okupacyjnej wyłoniła się miesiąc później NRD, której konstytucja (uchwalona również wcześniej przez fasadowe ciało o charakterze parlamentu) weszła wtedy w życie.

RFN związała się politycznie i gospodarczo z Europą Zachodnia i Stanami Zjednoczonymi, stając się członkiem zarówno EWG jak i NATO, ciesząc się faktyczną suwerennością od początku lat 50. Z kolei NRD była ściśle podporządkowana ZSRR i dopiero po wstrząsie jakim się stały krwawe wypadki z czerwca 1953 (masowe protesty robotnicze), władze radzieckie ograniczyły nieco swoją ingerencję, a od marca 1954 przekazały rządowi wschodnioniemieckiemu prawa suwerenne, choć rzeczywiście owa „niepodległość” miała swoje określone granice.

Koniec „zimnej wojny”, związany z ociepleniem stosunków między supermocarstwami, doprowadził do załamania reżimu NRD-owskiego, zburzenia muru berlińskiego – swoistego symbolu minionej epoki (istniejącego od 1961) oraz zjednoczenia Niemiec (lata 1989–90). Dokonało się ono faktycznie na warunkach strony zachodnioniemieckiej i oznaczało przyłączenie do RFN 5 nowych landów, w których obowiązywała konstytucja Republiki Federalnej z 1949 r.

Austria

Z kolei Austria, specyficzne niemieckie państwo, pozycję mocarstwa zawdzięczające posiadanym obszarom poza zasięgiem Rzeszy, zachowała bez zmian swój system, mimo porażek podczas wojen napoleońskich.

Nieodwołalna i ostateczna okazała się utrata korony Cesarstwa Niemieckiego przez Habsburgów, zrekompensowana w jakiś sposób przez przyjęcie godności cesarzy austriackich (1804). Po zwycięstwie nad Napoleonem monarchia habsburska otrzymała terytorialne rekompensaty oraz przewodnictwo Związku Niemieckiego, luźnej konfederacji państw dawnej Rzeszy (1815). Austria bezpośrednio po Kongresie Wiedeńskim była obok Rosji głównym ośrodkiem europejskiego systemu reakcji i do 1848 r. (rządy kanclerza Metternicha) nie przeprowadzono w niej żadnych reform ustrojowych, w przeciwieństwie np. do Prus. Siły liberalne oraz potężniejące żywioły narodowe wieloetnicznego państwa ujawniły się z całą mocą w latach 1848-49 (Wiosna Ludów, szczególnie węgierskie powstanie). Habsburgowie musieli wówczas pójść na pewne ustępstwa np. wydając konstytucję, w gruncie rzeczy niewiele łagodzącą system, zwołując sejm czy znosząc poddaństwo i uwłaszczenie chłopów.

Węgrzy z kolei poszli o wiele dalej. Ogłosili własną ustawę zasadniczą, a wkrótce zdetronizowali Habsburgów i domagali się pełnej niezależności. Poważne problemy miała też Austria w północnych Włoszech i Czechach, ale wykorzystując żywiołowość rewolucyjnych wystąpień, brak jakiejkolwiek koordynacji działań licznych przeciwników, jak również, w węgierskim przypadku, pomoc Rosji, monarchia przezwyciężyła kryzys i system reakcji wrócił, choć może już w nie tak ostrej postaci.

Absolutyzm nie miał jednak długiego żywota. Po tzw. erze Bacha (10 lat po Wiośnie Ludów) klęski wojenne z Francją, Włochami i Prusami (1859 i 1866) wstrząsnęły krajem i zmusiły do reform.
W latach 1860-61 władze usiłowały pójść w kierunku federalizacji państwa (patenty „październikowy” i „lutowy”), ale ostatecznie zdecydowały się na kompromis z Węgrami (po oficjalnym wystąpieniu ze Związku Niemieckiego), tworząc z nimi w 1867 r. monarchie dualistyczną.

Obie części państwa łączyła osoba monarchy oraz wspólna polityka zagraniczna, wojskowa i skarbowa. W kwestiach wspólnych głos zabierały parlamenty obydwu członów, a wykonanie zapadłych decyzji leżało w gestii ogólnopaństwowych ministrów. Austriacka część monarchii została zorganizowana na bazie tzw. patentu lutowego (1861) i ustaw zasadniczych z 1867 („konstytucja grudniowa”).

W skład Austrii wchodziło 17 krajów koronnych, z których niektóre otrzymały autonomię (np. Galicja). Sytuacja taka przetrwała do końca I wojny światowej, gdy wielonarodowa monarchia uległa rozkładowi (1918).
Na gruzach cesarstwa ukształtowała się niewielka republika skupiająca większość Niemców zamieszkujących upadłe imperium. Nowe ramy terytorialne i cesje na rzecz sąsiadów (Czechosłowacji, Włoch, Jugosławii) określił traktat pokojowy w Saint Germain-en-Laye (październik 1919). Ustrój polityczny państwa określiła konstytucja z 1920 r.

Republika zmagała się z problemami gospodarczymi wynikającymi m.in. z utraty dotychczasowych rynków i rozwiniętych ekonomicznie obszarów czeskich, po rozkładzie habsburskiej monarchii. Narastały też konflikty polityczne między rosnącymi w siłę socjalistami a żywiołami prawicowymi, z chadecją na cele.

W 1929 r. przeprowadzono nowelizację konstytucji zwiększającą uprawnienia prezydenta. W 1934 r. doszło do zbrojnej konfrontacji mieszczańskiego, faszyzującego rządu Dolfussa z socjalistami (walka w Wiedniu, Linzu i Steyer). Wkrótce nastąpiła kolejna zmiana konstytucji w duchu korporacyjno-faszystowskim, ale nie zapobiegło to próbie przejęcia władzy przez austriackich nazistów popieranych przez III Rzeszę (zabójstwo Dolfussa). Energiczna reakcja Włoch zapobiegła wówczas „anschlussowi” (lipiec 1934).

Zabór Austrii przez hitlerowskie Niemcy dokonał się jednak kilka lat później, po zbliżeniu obydwu państw faszystowskich, w marcu 1938 r.

Tragedia II wojny światowej przyspieszyła definitywnie dojrzewanie w Austriakach tożsamości narodowej, zachwianej po 1908 r. W latach 1945–55 terytorium Austrii okupowały zwycięskie mocarstwa. Obok rządu istniała Rada Sojusznicza posiadająca spory zakres władzy (m.in. zatwierdzała ustawy, włącznie z konstytucją). Republika odzyskała pełną suwerenność po zawarciu tzw. traktatu państwowego w 1955 przez dotychczasowych okupantów (ZSRR, USA, W. Brytania i Francja). Ceną stała się neutralność Austrii, która po załamaniu się radzieckiego imperium i zakończeniu zimnej wojny, nie jest już niezbędna. Republika wstąpiła do Unii Europejskiej (1985) i pojawiły się pomysły uczestnictwa w strukturach polityczno-militarnych Zachodu.

Prusy

Najpotężniejszym państwem niemieckim okazały się jednak w XIX w. Prusy po których hegemonią dokonało się ostatecznie zjednoczenie Rzeszy.

Na początku stulecia Prusy zostały niemal zdruzgotane przez Napoleona i poważnie okrojone, spadając do roli wasala. Klęska lat 1806-7 przyniosła jednak i pozytywne rezultaty. Wstrząs uświadomił potrzebę reform, przeprowadzonych pod kierownictwem mężów stanu, jak Hardenberg czy Stein, którzy wyciągnęli wnioski i czerpali z francuskich, amerykańskich i angielskich doświadczeń, ideologiczną nadbudowę, znajdując ją w hasłach oświecenia. W latach 1807-1815 zostało przeprowadzonych szereg reform wzmacniających obiektywnie państwo jak i monarchię absolutną:

  • zniesienie poddaństwa chłopów (1807) i zapoczątkowanie uwłaszczenia poprzez możliwość wykupu ziemi (1811);
  • wprowadzenie jednolitego systemu podatkowego;
  • wprowadzenie powszechnej służby wojskowej i nowego systemu awansowania zależnego teraz od wykształcenia i osobistych zasług, a nie tylko urodzenia;
  • oddzielenie sądownictwa od administracji;
  • wprowadzenie nowego podziału administracyjnego (prowincje – obwody regencyjne i powiaty czyli 3-stopniowy) i samorządu miejskiego;
  • likwidacja dawnych kolegialnych organów ministerialnych (tzw. rad) i powołanie na ich miejsce odpowiedzialnych ministrów (najpierw 5 potem 8) kierujących resortami; w 1817 r. powstała Rada Państwa o charakterze doradczym.

Po klęsce Napoleona, do czego zresztą zreformowane Prusy się przyczyniły, tempo zmian uległo spowolnieniu, ponieważ siły starego porządku, nie mając szczególnej motywacji, odrzuciły plany (Hardenberga) wprowadzenia porządków konstytucyjnych. Kolejnym impulsem stała się Wiosna Ludów w 1848 r., która w marcu dotarła do Berlina i zmusiła dwór Fryderyka Wilhelma IV do ustępstw wobec liberałów i zrewoltowanej ulicy.

Zwołano parlament (sejm pruski), uwolniono więźniów politycznych, rozpoczęły się prace nad konstytucją, do rządu weszli liberałowie. Jesienią tego samego roku (listopad) król rozpędził pruskie Zgromadzenie Narodowe i nakazał wojskom wkroczyć do Berlina.

W grudniu 1848 r. monarcha ogłosił konstytucję (tzn. oktrojowaną), którą w roku następnym anulował, nadając nową (1850), wzmacniającą uprawnienia władzy wykonawczej (rola i rządu) w stosunku do pierwszej ustawy zasadniczej.

Jakby nie było Prusy wkroczyły w etap monarchii konstytucyjnej. Ster polityki pruskiej znajdował się od 1862 r. w rękach kanclerza Ottona von Bismarcka, który energicznie zmierzał do zjednoczenia Niemiec pod przewodnictwem państwa Hohenzollernów. Po wojnie duńskiej, eliminacji Austrii, likwidacji Związku Niemieckiego i klęsce Francji stało się to faktem w 1871 r. W II Rzeszy Niemieckiej Prusy były krajem dominującym, największym i stan, w sposób tylko formalny, zmienił dopiero nowy podział administracyjny na okręgi, przeprowadzony przez faszystów (1934). Oficjalnie Prusy zostały zlikwidowane decyzją zwycięskich aliantów w 1947 r.

Pod względem ustrojowym długi czas jeszcze po zjednoczeniu (1871) system wyłaniania władz i parlamentu w skali całej Rzeszy posiadał bardziej demokratyczny charakter (konstytucja z 1871) niż zasady obowiązujące w samych Prusach, formalnie składniku federacji. Z drugiej strony duch pruski, swoista mentalność nakazująca podporządkowanie się każdej władzy, zaważyła, niekiedy fatalnie, na dalszej egzystencji Niemiec.
Ewolucja ustrojowa państw niemieckich.

Związek Reński 1806-1813

Z woli Napoleona, po rozgromieniu trzeciej koalicji i opowiedzeniu się za nim kilku państw niemieckich (Badenia, Wirtembergia, Bawaria), powołany został do życia, w lipcu 1806 r., Związek Reński, który po kilku tygodniach ogłosił swoje wystąpienie z Rzeszy. Wkrótce, wskutek nacisków francuskich, ona sama przestała istnieć w formie Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.

W skład Związku Reńskiego weszła większość państw niemieckich z wyjątkiem Prus, Austrii, Holsztynu i Pomorza Szwedzkiego. Do grona 16 założycieli, po klęsce Prus w 1807 roku, dołączyły nowe.
Związek, na zasadzie umowy międzynarodowej, miał charakter konfederacji. Jego protektorem był Napoleon, faktycznie kierujący Związkiem. Suwerenność członków została poważnie ograniczona, szczególnie w kwestiach obrony jak i stosunków zagranicznych. Na państwach związkowych spoczywał obowiązek dostarczania sporych kontyngentów wojskowych (niemal 1/3 armii francuskiej…) Niemożliwe stały się też kontakty dyplomatyczne sprzeczne z polityką Napoleona.

Przewodniczącym Związku Reńskiego został arcybiskup Moguncji, który w czasach I Rzeszy pełnił rolę przewodniczącego kolegium elektorskigo. Funkcja ta miała wyłącznie honorowy charakter.

Podstawowym wspólnym organem był Sejm Związkowy (Bundestag) z siedzibą we Frankfurcie, uprawniony do podejmowania decyzji wiążących wszystkich członków. Składał się z dwóch kolegiów. Do pierwszego wchodzili wszyscy władcy noszący tytuły króla lub wielkiego księcia. W drugim znajdowali się wszyscy pozostali niemieccy władcy, obradujący pod przewodnictwem księcia Nassau. Faktycznie Bundestag nie zebrał się ani razu, co wynikało z niechęci liderów Związku, chroniących swe partykularne interesy jak i Napoleona – protektora konfederacji, która mogłaby nieopacznie podjąć decyzję niezgodną z wolą Francji.
Realnym „organem” Związku był jego protektor czyli Napoleon, narzucający swoją wolę członkom, choć formalnie tylko odpowiadający za bezpieczeństwo konfederacji.

W okresie istnienia Związku Reńskiego, jak i bezpośrednio go poprzedzającym, doszło do zmian na mapie politycznej Niemiec. Już w 1803 r. Deputacja Sejmu Rzeszy, pod pretekstem rekompensat za straty terytorialne w walkach z Francją (zachodni brzeg Renu), podjęła decyzję likwidacji niektórych państewek kościelnych i wolnych miast Rzeszy na rzecz kilku innych niemieckich krajów (Prusy, Wirtembergia, Badenia). W 1806 r. przeprowadzono tzw. mediatyzację Rzeszy, czyli likwidację większości drobnych państw i włączenie ich do obszarów większych krajów niemieckich.

Pod względem ustroju wewnętrznego większość państw – członków Związku Reńskiego pozostawało monarchiami absolutyzmu oświeconego, choć w kilku wprowadzono konstytucyjne porządki: w Królestwie Westfalii, Wielkich Księstwach Bergu i Frankfurtu oraz w Bawarii (w trzech pierwszych skopiowano ustrój francuski, w czwartej wydano własną ustawę konstytucyjną).

Związek Niemiecki 1815-1866

W momencie załamywania się napoleońskiego imperium wybuchło w Niemczech powstanie, skierowane przeciwko Francuzom. Wspólne doświadczenia okupacji bądź obcej dominacji uczyniły popularnymi wśród niemieckich demokratów hasła zjednoczenia Rzeszy. Kongres Wiedeński (1814–15) zawiódł jednak rozbudzone nadzieje, tworząc zamiast zjednoczonych Niemiec luźną konfederację – Związek Niemiecki. Weszły do niego wszystkie państwa niemieckie, a nawet kilku obcych władców, z racji posiadania na terytoriach historycznych Rzeszy podległych im obszarów (Austria, Niderlandy, Dania, Anglia). Przewodniczącym Związku została monarchia Habsburgów – Austria. Składał się z 39 członków (w 1866 – 33), w tym 35 suwerennych państw i 4 wolne miasta (Hamburg, Brema, Lubeka i Frankfurt n. Menem). Mimo że członkami Związku były Prusy i Austria, ich terytoria, które nie należały do I Rzeszy, nie weszły w skład konfederacji. Członkowie Związku mieli pomagać sobie w razie napaści z zewnątrz choćby na jednego z nich oraz rozstrzygać polubownie ewentualne spory między sobą. Nie przywrócono archaicznego tytułu cesarza niemieckiego.

Organem Związku stał się Sejm Związkowy (też Bundestag), na wzór dawnego Sejmu Rzeszy składający się z reprezentantów wszystkich państw (69 posłów). Silniejsze, jak Prusy, Austria, Bawaria, Wirtembergia, Saksonia czy Hanover miały po 4 przedstawicieli, pozostałe – 3, 2 lub jednego delegata. Uchwały zapadać miały jednomyślnie. Przyjęto też zasadę wyższości prawa związkowego (Bundesrecht) nad krajowym. Problemy bieżące rozpatrywała złożona z 17 członków tzw. Rada Ściślejsza (Engerer Rot). Decyzje podejmowano kwalifikowaną większością – 2/3 głosów. Oprócz Sejmu i Rady Ściślejszej, dwóch stałych organów, istniała możliwość powołania innych, z założenia czasowych, np. głównodowodzącego sił zbrojnych między państwami niemieckimi. Praktycznie w drugiej połowie XIX w. konflikty między członkami Związku, szczególnie tymi największymi, rozstrzygały prawdziwe wojny, nie zaś sądy o polubownym charakterze.

Jeżeli chodzi o analizę wewnętrznych stosunków politycznych, w tym ustrojów państw członkowskich, dokonywała się powolna ewolucja w stronę konstytucjonalizmu. Konstytucję przyjęły po Kongresie Wiedeńskim takie kraje niemieckie jak: Ks. Sasko-Weimarskie, Bawaria i Badenia (1818), Wirtembergia (1819), Hesja (1820), a po 1830 r. nastąpiła kolejna fala, która ogarnęła np. Saksonię (1832), Brunszwik (1832), Hanower (1833). Nie były to jeszcze ustawy zasadnicze w pełni liberalne, ale wprowadzały, oparty na wzorcach francuskich, model monarchii ograniczonej (konstytucje były częstokroć oktrojowane).

Dwa najpotężniejsze państwa niemieckie weszły na tory konstytucjonalizmu po wstrząsie Wiosny Ludów: najpierw Prusy w latach 1848–50, mniej konsekwentnie Austria, która po stłumieniu rewolucji w 1849 r. wycofała się z projektów reform ustrojowych, ale wróciła do nich w latach 1860–1867.
Procesy integracyjne wzmocniła swoista unia celna, czyli utworzenie Niemieckiego Związku Celnego (Deutscher Zollverein) w 1833, obejmującego większość państw byłej Rzeszy, jak też Wiosna Ludów, gdy pod naciskiem wystąpień ludowych rządy kolejnych państw szły na ustępstwa (zaczęło się od Badenii) i odżyła sprawa zjednoczenia. W maju 1848 r. we Frakfurcie zebrało się ogólnoniemieckie Zgromadzenie Narodowe (powołane w powszechnych wyborach we wszystkich krajach), które miało przygotować konstytucję przyszłych zjednoczonych Niemiec. Na forum parlamentu frankfurckiego ścierały się koncepcje: republikańska, z jednoizbową reprezentacją narodu oraz monarchistyczna, która ostatecznie przeważyła.

Nowa Rzesza niemiecka miała mieć charakter związkowy, a na czele dziedziczną władzą cesarską. Władza ustawodawcza należeć miała do dwuizbowego parlamentu. W izbie wyższej zasiadaliby przedstawiciele państw członkowskich, a w niższej, będącej właściwą reprezentacją narodu, znaleźliby się posłowie wybierani przez ogół obywateli. Władza wykonawcza należałaby do cesarza i powoływanego przez niego rządu. Cesarz miał też wg. projektu prawo veta wobec uchwał i ustaw parlamentu.

U schyłku Wiosny Ludów (1849) Ogólnoniemieckie Zgromadzenie Narodowe zaofiarowało koronę cesarską królowi pruskiemu, który odmówił twierdząc , że „z błota jej nie podniesie”.

Związek Północno-Niemiecki 1867-1871

Pod naciskiem Prus, rządzonych przez „żelaznego kanclerza” Ottona von Bismarcka, po zwycięskim dla nich zakończeniu wojny z Austrią (1866), został rozwiązany Związek Niemiecki, stojący na przeszkodzie zjednoczeniu Rzeszy przez monarchię Hohenzollernów. Na miejsce rozwiązanego tworu powstał w kwietniu 1867 r. federacyjny Związek Północno-Niemiecki. Jego funkcjonowanie regulowała konstytucja uchwalona przez specjalnie ku temu powołany sejm, składający się z przedstawicieli państw członkowskich. W skład Związku wchodziły 22 kraje, poza Austrią, Badenią, Wirembergią, Bawarią, Hesją, Luksemburgiem i Lichtensteinem.

Przewodniczył mu dziedzicznie król pruski, któremu przysługiwała władza wykonawcza, sprawowana za pomocą tzw. Prezydium Rady Związku na czele z pruskim premierem.
Organem ustawodawczym był Sejm Rzeszy (Reichstag) składający się z posłów wybieranych w sposób demokratyczny (4-przymiotnikowe prawo wyborcze), posiadających immunitet. Kadencja Reichstagu trwała 3 lata. Zbierać się miał raz do roku. Poza uchwalaniem ustaw miał też ratyfikować traktaty międzynarodowe. Rolę wyższej izby pełniła Rada Związku (Bundesrat), do której wchodzili przedstawiciele 43 sfederowanych państw członkowskich. Prusy zagwarantowały sobie 1/3 miejsc (17).

Uchwały Reichstagu wymagały zatwierdzenia przez Radę Związku, która pełniła też rolę polubownego sądu w sporach między członkami oraz wybierała Prezydium Rady. Przygotowywało ono projekty ustaw, zwoływało i zamykało posiedzenie Reichstagu i Bundesratu, mogło też na wniosek Rady rozwiązać sejm.

Wspólnym organem sądowym Związku był Wyższy Sąd Apelacyjny, któremu podlegały kwestie bezpieczeństwa federacji, jego konstytucji i naruszania wspólnych praw. Orzekał w pierwszej i ostatniej instancji.
Po wojnie Prus z Francją i oficjalnym zjednoczeniu Niemiec (1871) Związek Północno-Niemiecki przekształcił się w Cesarstwo Niemieckie (II Rzeszę).

Prusy w XIX i XX w.

Pod wpływem rewolucji francuskiej, a przede wszystkim porażek poniesionych w konfrontacji z machiną wojenną Napoleona w latach 1806–7, pruska monarchia weszła na drogę reform modernizujących aparat państwowy i wojskowy. W niczym nie naruszały one absolutyzmu, jedynie go usprawniały (reformy Steina­-Hardenberga).

Kolejnym impulsem do zmian stała się Wiosna Ludów. Król pruski Fryderyk Wilhelm IV wydał w grudniu 1848 r. konstytucję (wzorowaną na belgijskiej z 1830 r.), której projekt opracowało lokalne zgromadzenie narodowe (sejm pruski). Zmiany wprowadzone do tekstu wzmacniały władzę monarszą. Król uzyskał prawo veta wobec uchwał ustawodawczych obu izb, nie miały też one prawa zbierania się z własnej inicjatywy. Rząd mógł pobierać podatki w dotychczasowym wymiarze, o ile nie zmieniałaby tego ustawa. Konstytucja zakładała demokratyczne, powszechne prawo wyborcze.

Opadnięcie fali rewolucyjnej w samych Prusach jak i w Niemczech spowodowało w 1849 r. odwrót władz od w sumie demokratycznych zasad ustawy zasadniczej. W styczniu 1850 r. została wydana nowa konstytucja. W pierwszej części pojawił się zestaw gwarantowanych przez prawo swobód i wolności obywatelskich ( równość wobec prawa, możliwość zrzeszania się i zgromadzeń, wolność sumienia i wyznania itd.).

Czołowym organem państwowym był król, konstytucja nawet podkreślała, iż sprawuje on władzę „z łaski bożej”. Król miał prawo sankcji wobec ustaw uchwalonych przez sejm. Po zjednoczeniu Niemiec pruski monarcha, jako ogólnoniemiecki cesarz, takiego prawa już nie posiadał, co osłabiło pośrednio jego prerogatywy w samych Prusach.

Król sprawował władzę wykonawczą za pomocą powoływanego przez siebie rządu (9 resortów) z premierem (kanclerzem) na czele. Kierował też polityką zagraniczną, nominował urzędników państwowych i pozostawał zwierzchnikiem sił zbrojnych, Mógł wypowiedzieć wojnę i zawierać międzynarodowe traktaty.

Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy parlament. Izba wyższa, zwana Izbą Panów (Herrenhaus), składała się ze 180 członków. Połowa miejsc przysługiwała arystokratom z tytułu urodzenia bądź monarszej nominacji (członkowie dożywotni). Drugą połowę wybierali zamożni obywatele (praktycznie junkrzy bądź finansiści), ponieważ cenzus majątkowy został wywindowany wysoko. Druga z izb – Izba Poselska była wyłaniana w wyborach powszechnych, ale nierównych i pośrednich. Ludność podzielono na 3 klasy (kurie) według kryteriów majątkowych. Każda z tych grup (klas) wybierała taką samą liczbę elektorów, ci zaś – posłów. Ten system preferował mniej liczne klasy zamożniejsze, dawał im przewagę nad liczniejszymi grupami uboższymi. Co ciekawe, wybory miały charakter jawny – głosowano ustnie, a decyzję wyborcy zapisywano do protokołu (?!). Wprowadzono też wysoki cenzus wieku – 24 lata. Izba Poselska składała się początkowo z 350 posłów, w przededniu zaś I wojny – z 443.

Obie izby miały pełnię władzy ustawodawczej i równą wobec siebie pozycję. Ustanawiały też budżet i ratyfikowały niektóre umowy międzynarodowe. Musiały się jednak liczyć z sankcją królewską.
W 1808 r. wprowadzony został samorząd miejski, a w 1815 r. – 4-stopniowy podział administracyjny kraju, wraz z odpowiednimi ciałami samorządowymi. Najniższym szczeblem była gmina. Jej mieszkańcy wybierali własne przedstawicielstwo, które wyłaniało naczelnika gminy i ławników, których zatwierdzał landrat. Na szczeblu wyższym znajdował się powiat z mianowanym przez króla landratem (starostą) na czele. Organem samorządu był tutaj sejmik powiatowy (25 osób), proponujący kandydatów na starostę i delegatów na sejmik prowincjonalny, wybierający też 6 członków wydziału powiatowego. Jeszcze wyżej znajdował się obwód regencyjny z prezesem regencji na czele, współdziałający z wydziałem obwodowym, wybieranym przez wydział prowincjonalny (4 członków). Na najwyższym szczeblu administracji lokalnej – prowincji, władzę sprawował nadprezydent prowincji, współdziałający z wydziałem prowincjonalnym i tzw. prowincjonalną radą wyłanianą przez sejmik prowincjonalny (delegatów wybierały sejmiki powiatowe).
W wyborach do ciał samorządowych obowiązywał cenzus majątkowy, co dawało przewagę ziemiaństwu.

II Rzesza Niemiecka (Cesarstwo Niemieckie) 1871-1918

Zjednoczenie Niemiec stało się faktem w toku wojny prusko-francuskiej. W styczniu 1871 proklamowano powstanie II Rzeszy, w kwietniu zaś tego roku Reichstag uchwalił konstytucję nowego państwa, określającą jego ustrój polityczny. W skład II Rzeszy weszły 22 państwa i 3 wolne miasta; w 1911 r. pojawiło się 26 „państwo” członkowskie, wcześniej posiadając status „wspólnego kraju” Rzeszy – Alzacja z Lotaryngią.
Wspólne dla całej federacji (oficjalnie związku) były takie sprawy jak: polityka zagraniczna, wojsko, cła, sprawy monetarne, transport lądowy i wodny, poczta i telegraf, ustawodawstwo cywilne, karne, handlowe i kwestie podatkowe, o ile miały być zebrane sumy przeznaczone dla wspólnych celów. W wielu konkretnych rozwiązaniach konstytucja II Rzeszy podobna była do ustawy określającej ustrój Związku Północno-Niemieckiego.

  • Na czele państwa stał cesarz i tytuł ten przysługiwał dziedzicznie królowi pruskiemu. To on reprezentował państwo, zawieszał umowy międzynarodowe, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, a w czasie wojny naczelnym wodzem. On też mianował kanclerza i wszystkich urzędników federacji, zwoływał, zamykał czy zawieszał obrady obu izb parlamentów. W jego imieniu wydawano ustawy, ale nie miał wobec nich prawa veta! Nie odpowiadał przed parlamentem, a wydawane przez niego akty prawne wymagały kontrasygnaty kanclerza.
  • Właściwym parlamantem ogólnoniemieckim był Sejm Rzeszy (Reichstag), wyłaniany w 4-przymiotnikowych wyborach (powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych), w okręgach jednomandatowych. Wybierać mogli wszyscy mężczyźni po ukończeniu 25 lat. Posłów było 397. Do zadań Reichstagu należało stanowienie ustaw dotyczących całej Rzeszy oraz budżetu i ratyfikacja umów międzynarodowych.
  • Drugą izbą parlamentu była Rada Związku (Bundesrat), w której zasiadali przedstawiciele wszystkich krajów członkowskich (58 członków, a od 1911 – 61). Oczywiście najwięcej delegatów miały Prusy (17). Izba ta miała równe Reichstagowi kompetencje ustawodawcze oraz rozstrzygała spory konstytucyjne i wespół z cesarzem decydowała o rozwiązaniu sejmu.
  • Silną pozycję zajmował kanclerz Rzeszy, sprawujący w imieniu cesarza najwyższą władzę wykonawczą. Konstytucja nie wymieniała wcale rządu, stąd kanclerz był oficjalnie jedynym organem ministerialnym Rzeszy. Dopiero praktyka doprowadziła u schyłku lat 70. XIX w. do wykształcenia centralnych ministerstw (do 1918 r. powstało ich 12). Kierowali nimi sekretarze stanu, będący kanclerskimi urzędnikami i przed swoim szefem odpowiedzialni. Funkcja kanclerza łączyła się najczęściej z funkcją premiera pruskiego rządu. Rolę wspólnego organu sądowego pełnił Sąd Rzeszy (Reichsgericht). Początkowo stanowił kontynuację Sądu Apelacyjnego w Związku Północno-Niemieckim, z czasem – po ujednoliceniu prawa cywilnego, karnego i postępowania sądowego w całej Rzeszy – stał się najwyższą instancją rewizyjną od decyzji sądów krajowych. Rewizje i poprawki do konstytucji mogły być wprowadzane zwykłą większością głosów w Reichstagu i wymagały przy tym akceptacji 3/4 Bundesratu.

Praktyka życia politycznego II Rzeszy prowadziła do wzrostu znaczenia centralnych organów władzy wykonawczej (cesarza i kanclerza) oraz Prus w skali całego państwa, wręcz do ich wyraźnej dominacji. Zacierały się też stopniowo różnice prawne i ustrojowe między poszczególnymi krajami niemieckimi, ustalało się przekonanie o wyższości prawa Rzeszy nad prawami państw związkowych. Do końca istnienia II Rzeszy pozostały jednak pewne odrębności. Kraje związkowe miały własne ciała ustawodawcze, rządy czy też sądy; np. Bawaria też własną pocztę, a Meklemburgia archaiczny już ustrój stanowy (do 1918 r.).
W skład II Rzeszy wchodziły 4 królestwa (Prusy, Bawaria, Saksonia, Wirtembergia), 6 wielkich księstw (Badenia, Hesja, Saksonia-Weimar, Meklemburgia-Schwerin, Meklemburgia-Strelitz, Oldenburg), 12 mniejszych, 3 wolne miasta (Lubeka, Brema, Hamburg); w 1911 r. doszła Alzacja z Lotaryngią; wśród malutkich państw były takie, które miały obszary równe powiatom (i to małym) w Polsce przed 1975 r., np. Reuss – 316 km kw., Lippe – 340 km kw.

  • wybory 4-przymiotnikowe: powszechne, równe, tajne, bezpośrednie
  • wybory 5-przymiotnikowe: powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne

Kanclerze II Rzeszy:

Otto v. Bismarck 1871–1890
(wcześniej od 1862 kanclerz Prus)
Otto v. Bismarck 1890–1894
Chlodwig Hohenlohe-Schilingsfürst 1894–1900
Bernhard v. Bülow 1900–1909
Theobald Bethmann-Hollweg 1909–1917
Georg Michaelis 1917
Georg v. Hertling 1917-1918

Austria, Austro-Węgry i mała republika w XIX i XX w.

Cesarstwo Habsburgów, mimo kilku bolesnych porażek doznanych od rewolucyjnej czy napoleońskiej Francji, przetrwało w niezmienionym kształcie ustrojowym burzliwy okres przełomu XVIII i XIX w., nie przeprowadzając nawet cząstkowych reform. Poważniejszym wstrząsem dla feudalnej monarchii absolutnej stała się Wiosna Ludów. Pod naciskiem wydarzeń cesarz wydał w 1848 r. konstytucję (powszechnie krytykowaną) i wyraził zgodę na węgierską ustawę zasadniczą w tym samym roku. Zebrana na Morawach Konstytuanta miała opracować nowy tekst dla całego państwa, ale została rozwiązana przed ukończeniem prac. W 1849 r. nowy cesarz Franciszek Józef I nadał nową konstytucję, ale ten, i tak bardzo konserwatywny tekst, uchylił po 2 latach. Wiosna Ludów praktycznie zaowocowała tylko uwłaszczeniem chłopów i likwidacją poddaństwa. Dopiero kolejny kryzys, wywołany porażkami zadanymi przez Francję, Włochy, a potem Prusy, zakończył definitywnie okres reakcji (tzw. era premiera Bacha). Habsburgowie ostatecznie zdecydowali się na rozwiązanie dualistyczne, czyli kompromis z jednym z narodów, konkretnie Węgrami, co nastąpiło w 1867 r. Została zawarta unia o charakterze personalno-dynastycznym (cesarz austriacki węgierskim królem), ale miała ona też pewne wspólne organy czy sprawy, jak 3 ministerstwa austro-węgierskie (sprawy zagraniczne, wojny, finansów), a nawet namiastkę parlamentu w postaci tzw. delegacji, wybieranych przez parlamenty obu krajów (po 60 z każdej strony). Wspólne były też: wojsko, waluta i polityka zagraniczna.

  • Ustroje polityczne państw określały odrębne konstytucje, dla Węgier nieco zmodyfikowana z 1848 r., dla Austrii z grudnia 1867 (Staatsgrundgesetz). Austriacka ustawa zasadnicza czerpała inspirację z francuskiej „Karty” z 1814, pruskiej konstytucji z 1850 r., czy własnych rozwiązań z 1860 r. Na szczycie organów państwowych stał cesarz powołujący rząd, do którego (działającego pod przewodnictwem prezesa) należała władza wykonawcza. Ministrowie odpowiadali prawnie i mogli, w wypadku naruszenia prawa, trafić przed Trybunał Stanu.
  • Władza ustawodawcza należała do dwuizbowej Rady Państwa. Izba wyższa – tzw. Izba Panów miała charakter arystokratyczny, w jej skład wchodzili dożywotni i dziedziczni członkowie z nominacji cesarza oraz dygnitarze kościelni. Z kolei Izba Posłów (niższa) pochodziła z wyborów, początkowo pośrednich, ponieważ posłów wyłaniały sejmy poszczególnych krajów koronnych. W 1873 wybory stały się powszechne, ale nierówne, ponieważ społeczeństwo podzielono na kurie, w zależności od majątku (jak w Prusach). System obowiązywał do 1907 r., gdy wprowadzono 4-przymiotnikową (demokratyczną) ordynację wyborczą. Wielonarodowe państwo austriackie zostało podzielone w 1867 r. na 17 krajów koronnych (Kronländer), które miały autonomię, własne sejmy krajowe oraz namiastki rządów – tzw. wydziały krajowe. Wybory do sejmów krajowych miały też charakter kurialny. Z kolei kraje koronne dzieliły się na powiaty ze starostą na czele, a powiaty na gminy, którymi zarządzały organy samorządowe – rady gminne (wybieralne) z wójtem lub burmistrzem na czele.
  • W części austriackiej państwa, pomimo silnych rządów (czołowa pozycja cesarza i premiera), panował praktycznie liberalizm, w węgierskiej zaś, niezależnie od pozornie demokratycznych rządów parlamentarnych, prawa i swobody obywatelskie dla mniejszości niewęgierskich były ograniczone i odbiegały od oficjalnych deklaracji.

Po rozpadzie Austro-Węgier spadkobierczynią monarchii Habsburgów stała się republika austriacka, której ustrój opierał się na konstytucji z 1920 r. Państwo miało charakter federacyjny („republika związkowa”) i składało się z 9 krajów. Głową państwa był prezydent, wybierany na 6-letnią kadencję przez dwuizbowy parlament na wspólnym posiedzeniu (Rada Narodowa i Rada Związkowa występowały jako Zgromadzenie Narodowe). Kraje związkowe miały własne sejmy, wyłaniające starostów krajowych. Dla całkowitej zmiany konstytucji niezbędne było referendum.

W 1929 r. na mocy poprawki konstytucyjnej (podobnej do polskiej noweli sierpniowej) ulegały powiększeniu uprawnienia prezydenta: mógł on np. rozwiązywać parlament, wydawać dekrety i stawał się zwierzchnikiem sił zbrojnych. W 1934 r. kadłubowy parlament (po usunięciu posłów socjalistycznych) przyjął nową ustawę zasadniczą, de facto korporacyjno-faszystowską, wzorowaną na włoskiej.

W latach 1938–45 Austria była częścią III Rzeszy (po anschlussie). Po zakończeniu wojny jej terytorium okupowały 4 zwycięskie mocarstwa. Funkcjonował jednak rząd centralny (uznano ten kraj jako częściową ofiarę wojny) i przywrócono konstytucję z 1920 r. W 1955 Austria stała się suwerennym państwem.

Republika Weimarska 1919-1933

Od listopada 1918 Niemcy stały się demokratyczną republiką parlamentarną, utrzymując federalny charakter państwa. Potwierdzała to konstytucja z 1919 r. uchwalona w Weimarze, co dało powód do nazywania państwa Republiką Weimarską. Niemcy były republiką związkową (monarchię obalono lub zniesiono w poszczególnych krajach związkowych) składającą się z 21 republik członkowskich. Władza państwowa, podobnie jak w okresie II Rzeszy, wykonywana była zarówno przez organy wspólne dla całego związku jak i poszczególnych krajów. Wspólne pozostawały sprawy stosunków z zagranicą, sił zbrojnych, migracji ludności, waluty, budżetu, ceł, poczty i telekomunikacji oraz praw obywatelskich.

Spory między członkami związku oraz między nimi a Rzeszą (czyli wspólnotą) miał rozstrzygać Najwyższy Trybunał Rzeszy Niemieckiej.

  • Ustrój Republiki Weimarskiej został oparty na zasadzie suwerenności ludu, trójpodziału władzy i podmiotowości jednostki. Prawa wyborcze przyznano kobietom; ordynacja opierała się teraz na 5 przymiotnikach, obniżony został też cenzus wieku – do 20 lat i wprowadzono instytucję referendum oraz bogaty katalog praw obywatelskich. Republikańska ustawa zasadnicza, podobnie jak amerykańska, należała do „sztywnych”, ponieważ do jej zmiany niezbędne było opowiedzenie się 2/3 posłów przy obecności 2/3 ustawowej ich liczby (quorum) lub większości narodu w referendum.
  • Naczelnym organem państwa stał się prezydent, wybierany bezpośrednio przez ogół obywateli na 7-letnią kadencję. Reprezentował on państwo na zewnątrz, zawierał umowy międzynarodowe, powoływał i odwoływał kanclerza, ministrów i innych urzędników niemieckich oraz posiadał zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi. Jego rozporządzenia wymagały kontrasygnaty konkretnego resortowego ministra lub samego kanclerza. Prezydent nie był więc odpowiedzialny politycznie. Aby go usunąć – 2/3 posłów musiało podjąć taką decyzję wraz z większością obywateli w referendum.
  • Najwyższa federalna władza wykonawcza spoczywała w ręku rządu z kanclerzem na czele. Oprócz przewodniczenia gabinetowi kanclarz ustalał główne wytyczne polityki kraju. Zarówno on jaki i ministrowie byli odpowiedzialni politycznie. Decyzję o oskarżeniu członków rządu podejmował Reichstag, a sądził ich Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy. Gabinet musiał ustąpić w wypadku wotum nieufności ze strony parlamentu.
  • Pełną władzę ustawodawczą miał Sejm Rzeszy czyli Reichstag, powołany w 5-przymiotnikowych wyborach na 4-letnią kadencję. Kraje związkowe miały reprezentację zależną od liczby mieszkańców, ale żaden nie mógł mieć jej większej niż 40% ogólnej sumy mandatów poselskich. Chodziło w tym zastrzeżeniu oczywiście o Prusy, które niegdyś majoryzowały politykę kraju.
  • Drugą izbę parlamentu stanowiła Rada Rzeszy (Reichstat), posiadająca ograniczone kompetencje ustawodawcze, np. veto zawieszające, które Sejm mógł odrzucić 2/3 głosów. Interesujące, że o ile prezydent poparłby stanowisko Rady, miał on prawo odwołania się do narodu drogą referendum, aby niechcianą ustawę obalić. W skład Rady wchodzili przedstawiciele krajów związkowych; w zależności od zaludnienia miały one odpowiednią liczbę miejsc (1 delegat na milion mieszkańców), z tym, że żaden z nich nie mógł posiadać więcej niż 2/5 mandatów całej Rady.
  • Na szczeblu federalnym sądownictwo reprezentowały: Sąd Rzeszy (jako sąd apelacyjny), Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy (jako trybunał konstytucyjny) i Sąd Administracyjny Rzeszy (po raz pierwszy w dziejach Niemiec strzegący praw obywateli, naruszonych przez administrację). Kraje związkowe miały własną sieć sądów powszechnych oraz administracyjnych.

Niestety, kunsztownie skonstruowany system rządów parlamentarnych Republiki Weimarskiej nie sprawdził się praktycznie. Na wewnętrzne, gorące spory polityczne nałożył się głęboki kryzys gospodarczy i spór o przyczyny i winowajców wojennej klęski. Rosły wpływy nacjonalistycznej prawicy oraz pozycja prezydenta, arbitra podzielonej sceny politycznej. Paradoksalnie ten autentycznie demokratyczny system polityczny doprowadził do władzy totalitarnego reżimu faszystowskiego w 1933 r.

III Rzesza 1933-1945

30.01.1933 rozpoczęła się era faszystowska w dziejach Niemiec, jest to również umowny początek tzw. III Rzeszy, proklamowanej przez A. Hitlera. Na jego wniosek prezydent Hindenburg rozpisał nowe wybory, przeprowadzone w marcu i zwieńczone sukcesem nazistów. Jeszcze w trakcie „kampanii” wyborczej rząd podjął prawne działania przeciwko lewicowej opozycji, głównie komunistom, faktycznie delegalizując KPD i wprowadzając sądownictwo specjalne.

  • Nowy Reichstag w marcu 1933 r. przyjął „ustawę o specjalnych pełnomocnictwach” dla rządu („Ermachtigungsgesetz”), dającą nazistom i ich liderowi właściwie nieograniczone możliwości. Formalnie obowiązywała konstytucja z 1919 r., ale nowa rzeczywistość i praktyka daleko od niej odbiegały. Sejm Rzeszy spadł do roli instytucji fasadowej, maszynki do głosowania. W ciągu kilku miesięcy uległy likwidacji bądź zostały zmuszone do samorozwiązania wszystkie inne niż NSDAP partie polityczne i organizacje, nie wyłączając związków zawodowych. Jednej partii (NSDAP) zostało w pełni podporządkowane państwo, niemal się z nim zrastając.
  • Po śmierci Hindeburga Hitler zniósł odrębność urzędu prezydenta, łącząc funkcje kanclerza i głowy państwa jako wódz – führer Rzeszy. Naziści, zmierzając konsekwentnie do budowy systemu totalitarnego, zlikwidowali federacyjny charakter państwa, jeszcze w 1933 r. wydając ustawę o ujednoliceniu (tzw. Gleichschaltung) krajów związkowych z Rzeszą. Uległy likwidacji lokalne parlamenty, na miejscu których powołano nowe, zdominowane przez faszystów. We wszystkich (oprócz Prus) powołano nazistowskich namiestników Rzeszy.
  • W styczniu 1934 w sposób formalny unicestwiono federację, likwidując wszelkie odrębności, a kraje zamieniając na zwykłe okręgi administracyjne. Wkrótce zniesiono niepotrzebną już Radę Związku. Pozostał zmonopolizowany przez faszystów Reichstag, zwłaszcza że po likwidacji innych ugrupowań, Hitler przeprowadził w listopadzie 1933 r. ponowne wybory, dające nazistom ponoć 92,2% głosów(?!).

Urzędnicy zostali zmuszeni do całkowitej lojalności wobec państwa oraz ideologii narodowego socjalizmu, a także osobiście – wobec Hitlera. On właśnie dysponował pełnią władzy, co było praktyczną realizacją doktryny wodzostwa (Führerprinzip). Sądy przestały być niezawisłe, orzekając zgodnie z wolą rządzących nazistów. Pojawiły się nader liczne sądy specjalne, a podczas wojny nawet tzw. ludowe trybunały (sądziły „zdrajców”, zwłaszcza uczestników spisku 20.07.1944).

Rozbudowie uległ aparat terroru, strzegący interesów faszystowskiego państwa. Specjalna rola przypadła tajnej policji – Gestapo. Państwu zostały też podporządkowane środki masowego przekazu, wojsko i w sporej części gospodarka, choć do upaństwowienia jej w masowej skali nie doszło. Powstały różne środowiskowe organizacje służące celom indoktrynacji. Jednostka została faktycznie zniewolona i zmuszona do służenia totalitarnemu państwu.

Praktyczny rasizm oznaczał odrzucenie zasady równości wobec prawa. Dowodem tego stały się głośne ustawy norymberskie (1935) jak i prowadzona w latach wojny polityka zagłady całych narodów, zwłaszcza Żydów. Praw pozbawiono również różnej maści wrogów politycznych, czy jakichkolwiek przeciwników systemu, a nawet odmieńców (np. homoseksualistów). W sumie, obok stalinizmu, rozwiązania ustrojowe hitlerowskich Niemiec są przykładem zwyrodnienia myśli i praktyki politycznej oraz prawnej.

Okupacja Niemiec 1945-1949

Wstępne ustalenia co do podziału Niemiec na strefy okupacyjne pojawiły się jeszcze na konferencji teherańskiej (listopad – grudzień 1943). Ostateczne decyzje w tej kwestii zapadły w Jałcie, zaraz po ustaniu działań wojennych w Europie.
Władzę na terenie pokonanej Rzeszy przejęli alianci. Na konferencji poczdamskiej (lipiec – sierpień 1949) zapadły z kolei decyzje co do przyszłego losu Niemiec. Okupacja przez zwycięzców miała służyć likwidacji struktur państwowych III Rzeszy i wykorzenieniu nazistowskiej ideologii, aby mogło zostać odbudowane demokratyczne państwo niemieckie.
Władzę nad Niemcami jako całością sprawować miała Sojusznicza Rada Kontroli. W poszczególnych strefach (czterech) władzę sprawowali wojskowi gubernatorzy. W okupowanym Berlinie organem wspólnej władzy stała się Sojusznicza Komendantura. Najistotniejszą z decyzji Sojuszniczej Rady Kontroli była likwidacja państwa pruskiego (luty 1947). Wystąpienie z Rady przedstawiciela radzieckiego (marzec 1948) faktycznie zakończyło jej działalność.
W poszczególnych strefach już w latach 1945–46 zostały stworzone zręby administracji, najpierw lokalnej, a potem i wyższe struktury.
Dyskusję na temat istnienia bądź nie państwowości niemieckiej w owych latach zamknęło chyba ostatecznie orzeczenie Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 1973 r., uznającego że RFN na mocy prawa międzynarodowego jest kontynuacją Rzeszy niemieckiej.

Państwa niemieckie po wojnie

Republika Federalna Niemiec od 1949 r.

Jednym z dwóch państw niemieckich była RFN, wyrosła z zachodnich stref okupacyjnych we wrześniu 1949. Formalne powstanie państwa poprzedziło powołanie czegoś na kształt zgromadzenia narodowego, które przygotować miało konstytucję (1948). Konstytuanta uchwaliła w maju 1945 r. ustawę zasadniczą (oficjalna nazwa). Na tekst wywarły wpływ zarówno pozytywne jak i negatywne tradycje i doświadczenia niemieckie oraz wskazówki mocarstw okupacyjnych (zachodnich oczywiście).

Ustrój polityczny RFN oparty został na zasadach federalizmu, republikańskiej formy rządów, suwerenności narodu, trójpodziału władzy, na naturalnych prawach jednostki i na modelu tzw. socjalnego państwa prawnego.

W skład RFN weszło 10 krajów (landów) związkowych, choć faktycznie jeszcze Berlin Zachodni, niezbyt oficjalnie, jako dodatkowy. Organy wspólne miały zawiadywać polityką zagraniczną, gospodarczą, socjalną, finansową i wojskowością. Landy miały suwerenność w zakresie oświaty, kultury, porządku publicznego i ochrony zdrowia. Dzieliły się na powiaty (kreis) i gminy (gemeinde). Suwerenność ludu realizowana była poprzez demokrację pośrednią (doświadczenia referendum z lat 1919-45 nie napawały optymizmem). Prawa wyborcze mieli wszyscy obywatele po ukończeniu 18 lat (bierne od 21).

Reprezentacją narodu stał się Parlament Federalny (Bundestag) o kadencji 4-letniej. Sprawował on najwyższą władzę ustawodawczą i miał prawo kontroli innych organów państwowych. Drugim organem przedstawicielskim była Rada Federalna (Bundesrat), składająca się z reprezentantów rządów krajowych, które ich powoływały i odwoływały. Każdy land (kraj) miał minimum 3 przedstawicieli, maksimum 5. Bundesrat miał również uprawnienia ustawodawcze i kontrolne wobec federalnej administracji. Głową państwa był prezydent, pełniący właściwie tylko funkcje reprezentacyjne i protokolarne.

Władzę wykonawczą sprawował rząd federalny z kanclerzem na czele, funkcjonujący w oparciu o większość parlamantarną. Ustawa zasadnicza podkreślała silną pozycję kanclerza ustalającego wytyczne polityki rządu i ponoszącego za to jednoosobową odpowiedzialność. Ewentualne wotum nieufności Bundestagu wobec kanclerza musiało być połączone z wyłonieniem nowego kandydata (tzw. konstruktywne wotum nieufności).
Kontrolę nad zgodnością stanowionych praw z konstytucją powierzono Federalnemu Trybunałowi Konstytucyjnemu.

Zachodnioniemiecki system rządów parlamentarno-gabinetowych sprawdził się praktycznie w swej kanclerskiej formie, czemu sprzyjał też stabilny, praktycznie dwupartyjny system, w którym zmieniały się u władzy chadecja (CDU i CSU) z socjaldemokracją (SDP).

Posłów do Bundestagu wybiera się na podstawie 5-przymiotnikowej ordynacji wyborczej; połowa miejsc przypada posłom wybieranym na zasadzie większościowej, druga połowa jest jakby premią dla dużych partii – posłowie pochodzą z list krajowych; wyborca ma więc 2 głosy (2 karty); drugą połowę wybiera się na zasadzie proporcjonalnej

Niemiecka Republika Demokratyczna 1949-1990

NRD powstała na bazie radzieckiej strefy okupacyjnej. O jej powstaniu zadecydowały oczywiście okoliczności międzynarodowe, ponieważ Stalin stawiał początkowo na jedność kontrolowanych przez siebie lub zneutralizowanych Niemiec.

  • Zalążkiem władz przyszłej NRD był zwołany w końcu 1947 r. Niemiecki Kongres Ludowy, szybko zdominowany przez komunistyczną SED. Wkrótce powołał on Niemiecką Radę Ludową, która zorganizowała wybory do zgromadzenia konstytucyjnego. Odbyły się one w maju 1948 – głosowano na wspólną listę kandydatów, ustaloną przez komunistów. Powstał w ten sposób nowy Kongres Ludowy, który przyjął w 1949 r. projekt konstytucji i ją uchwalił. Weszła w życie wraz z powstaniem NRD, w październiku 1949 r. Po niespełna 20 latach, gdy na niczym spełzły nadzieje na zjednoczenie Niemiec na radzieckich warunkach, zastąpiono ją nową ustawą zasadniczą (1968), bardziej jednoznacznie socjalistyczną.
  • Formalnie konstytucje NRD deklarowały przywiązanie do demokratycznych zasad i zawierały szeroki katalog praw i swobód obywatelskich. Rzeczywistą suwerenność ludu organizował jednak marksistowski dogmat o sprawowaniu przez klasę robotniczą i chłopów władzy w ramach tzw. dyktatury proletariatu. Zakazana też została działalność wszelkich ugrupowań negujących przewodnią rolę klasy robotniczej i jej partii – SED. Druga z konstytucji zawierała nawet sformułowanie o kierowniczej roli partii w państwie, ale choć pierwsza była wolna od owego „zwrotu”, to praktycznie SED pozycję dominującą posiadała. Istniały, co prawda, jeszcze inne stronnictwa polityczne, ale wobec komunistów odgrywały one rolę wasalną (CDU, DBD, NDPP, LDPD), tworząc wspólnie Front Narodowy (od 1958). De facto system polityczny był monopartyjny. Brak opozycji uniemożliwiał autentyczną kontrolę władz, a oficjalnie obowiązujące prawa czynił fikcją i kamuflażem.
  • Formalnie najwyższym organem władzy pozostawała tzw. Izba Ludowa (Volkskammer), powoływana w drodze „demokratycznych” wyborów z jednej listy wyborczej Frontu Ludowego (narodowego), ustalonej oczywiście przez SED. Początkowo głową państwa był prezydent, wybierany przez Izbę Ludową, ale po śmierci Wilhelma Piecka funkcję tę zniesiono (1960). Na miejsce tego urzędu powołano, wg. radzieckiego modelu, kolegialną Radę Państwa Republiki (Staatsrat der DDR). Miała ona szerokie uprawnienia wewnętrzne jak i w polityce zagranicznej. Mogła m.in. wydawać dekrety. Istotną rolę odgrywał jej przewodniczący, z reguły lider SED, co formalnie i praktycznie wzmacniało wszechwładzę partii.
  • Władzę wykonawczą sprawowała Rada Ministrów, odpowiedzialna formalnie przed Izbą Ludową, praktycznie przed SED. Funkcja premiera została zagwarantowana dla najsilniejszego stronnictwa w Izbie czyli oczywiście SED.

W pierwszych kilku latach istnienia NRD utrzymywano formalnie strukturę federalną państwa, zgodną z niemiecka tradycją, ale reforma administracyjna 1952 r. zniosła namiastki landów, zastępując kraje jednostkami zarządu terytorialnego – województwami (wojewodschaften). Po raz drugi na ziemi niemieckiej pojawiło się państwo unitarne, oparte na zasadzie pełnego centralizmu.

W NRD system władzy, mimo fasadowych instytucji demokratycznych i praw obywatelskich, praktycznie był odmianą totalitaryzmu komunistycznego. Rzeczywistym ośrodkiem decyzyjnym pozostawało przez 45 lat kierownictwo SED (Biuro Polityczne).

Zjednoczenie

Przemiany polityczne w ZSRR, załamanie się systemów komunistycznych w Europie Środkowej, odprężenie w stosunkach między supermocarstwami przyniosły również upadek wschodnioniemieckiego reżimu i symbolu podziału Niemiec – muru berlińskiego. Możliwe stało się zjednoczenie obu państw niemieckich (1989–90).
W zjednoczonych Niemczech obowiązuje ustawa zasadnicza RFN z 1949 r., z poprawkami narosłymi w ciągu wielu lat. Republika Fedralna urosła o 5 krajów związkowych (obecnie jest ich razem 16). Liczba posłów Bundestagu wynosi 656, a Bundesratu – 69.

 

Stosunki państwa z Kościołami

Wpływy Oświecenia i rewolucji francuskiej oraz coraz powszechniejsza zasada tolerancji religijnej, nie pozostały bez wpływu na zmiany stosunków państw niemieckich z dominującymi tam Kościołami. Traciły one w dosyć szybkim tempie monopolistyczny charakter, postępy czyniła laicyzacja życia.

Wczesne konstytucje niemieckie gwarantowały wszystkim Kościołom równość, niezależność od państwa i autonomię. Faktycznie dominujące Kościoły pozostały uprzywilejowane, a niemieccy władcy nadal mieli znaczący wpływ na te instytucje. Było tak zarówno w krajach protestanckich, gdzie bywali częstokroć głową Kościoła, jak i katolickich (Austria czy Bawaria). Coraz luźniejsze powiązania prowadziły z czasem do konfliktów między Kościołem a państwem jako takim o zakres wpływów w szkolnictwie i działalności wychowawczej, o prawo małżeńskie i rodzinne.

Konkordaty, jako forma rozwiązania problemów i stosunków między państwem a Kościołem katolickim, były jednak w XIX w. rzadkością (Bawaria 1817, Austria 1855) i dawały stronie kościelnej liczne koncesje.
W okresie powstania II Rzeszy, czyli zjednoczenia Niemiec, nie zostały wydane jakieś specjalne akty prawne, regulujące relacje państwa z Kościołem katolickim. Ten problem pozostawiono członkom federacji. Biskupstwa katolickie nie stworzyły jakiejś ogólnopaństwowej struktury, pozostając biskupstwami krajowymi. Podobnie sprawa wyglądała w przypadku ewangelików.

Niedługo po zjednoczeniu doszło do starcia państwa z Kościołem katolickim. Kanclerz Prus i II Rzeszy, O. Bismarck zmierzał do podporządkowania go władzy państwowej, postrzegając w uniwesalistycznej strukturze (i przesłaniu), doskonałej organizacji i daleko idącej autonomii zagrożenie dla centralizmu i jedności Rzeszy. Wymierzone w Kościół działania rządu kierowanego przez żelaznego kanclerza przybrały formę i nazwę „walki o kulturę” („Kulturkampf”). Spór toczył się głownie na terenie Prus, ale Sejm Rzeszy wydał szereg ustaw obowiązujących na obszarze całej federacji. Konflikt nie przyniósł władzom zamierzonego sukcesu i po swoim apogeum (1871–1874) zakończył się w drugiej połowie lat 70. kompromisem, polegającym na wycofaniu się rządu z wrogich Kościołowi ustaw.

W okresie Republiki Weimarskiej procesy laicyzacji posunęły się naprzód. Demokratyczne władze szanowały niezależność Kościołów, choć nie cieszyły się specjalną sympatią tych instytucji, głownie z racji indyferentyzmu religijnego większości świeckich polityków. Hitleryzm znalazł niestety wielu sympatyków wśród wiernych obydwu wielkich wspólnot religijnych, a nawet wśród duchownych.

Hierarchie kościelne przyjęły spokojnie dojście do władzy Hitlera i dopiero praktyka jego rządów, noepoganizm partii nazistowskiej, dążenia do podporządkowania sobie wszystkich niezależnych struktur, spowodowały rosnący sceptycyzm wobec lidera NSDAP.

Na początku hitlerowskich rządów został zawarty konkordat (1933) między III Rzeszą a Watykanem, który zapewniał Kościołowi swobodę kultu i realizację swoich celów. Stosunki jednak pogarszały się systematycznie, szczególnie od 1935 r. gdy podporządkowane państwu i partii media rozpętały kampanię oszczerstw pod adresem Kościoła. W latach wojny terror dotknął wielu niepokornych księży, choć większość hierarchów i duchownych milczało w obliczu zbrodni. Hitlerowi, mimo wysiłków, nie udało się zwasalizować do końca Kościoła rzymskokatolickiego ani go zlikwidować.

W 1933 r. nastąpiła centralizacja Kościoła ewangelickiego. Władze określiły też jego nowy statut. Został utworzony nowy urząd biskupa Rzeszy, powierzony kryptonaziście, pastorowi L. Müllerowi. W 1935 r. rząd faszystowski pozbawił Kościoły krajowe autonomii, jaką się cieszyły, podporządkowując je Ministerstwu do Spraw Wyznaniowych, a jego szefa czyniąc nieoficjalnym acz faktycznym zwierzchnikiem Kościoła ewangelickiego. Zrodziło to opozycję wewnątrz tej wspólnoty wyznaniowej, która także nie została w pełni przez nazistów zniewolona.

W NRD, mimo konstytucyjnych deklaracji wolności sumienia i wyznania, komunistyczne władze prowadziły ateistyczną propagandę, szykanując ludzi wierzących. Niemcy Wschodnie zresztą już w okresie przedwojennym były silnie zlaicyzowane, ostatecznie pod względem historycznym należały w przeszłości, w lwiej swej części, do tradycyjnie wolnomyślicielskich Prus, co pozostawiło pewien ślad w świadomości. Silniejszy na tych terenach pozostawał (też rezultat doświadczeń reformacji) Kościół ewangelicki. Wokół niego skupiła się nieliczna w NRD opozycja, choć tajne służby wschodnioniemieckie spenetrowały i to środowisko.

W RFN nowożytny rozdział między państwem a Kościołem nabrał charakteru przyjaznego kontaktu, poszanowania stron i respektowania autonomii wspólnot wyznaniowych. W poszczególnych krajach związkowych naucza się nawet religii w szkołach publicznych. Została przyjęta zasada, że wierni utrzymują swój Kościół poprzez specjalny podatek, deklarując wyznanie w odpowiednio urzędowym trybie. Bastionem katolicyzmu pozostaje Bawaria.

Źródła prawa:

• konstytucje, najpierw Związku Północno-Niemieckiego z 1867 i potem II Rzeszy
• kodeksy:
• karny (1870),
• procedury karnej (1877),
• procedury cywilnej (1877),
• handlowy (1861), nowelizowany u schyłku XIX w.
• kodeks cywilny BGB (Bürgerliches Gesetzbuch), uchwalony przez Reichstag w 1896, wprowadzony w życie w 1900 r.

• wola monarchów do czasu konstytucjonalizmu – do lat 1848–50
• „Landrecht” pruski z 1794; funkcjonował do 1900 r., gdy wprowadzono nowy, ogólnoniemiecki kodeks BGB
• nowy pruski kodeks karny z 1851 r.
• ustawy sejmu pruskiego
• konstytucja pruska z 1850 r.

• wola cesarza (formalnie) – do czasu wprowadzenia monarchii konstytucyjnej (lata 1860–1867)
• kodeks cywilny ABGB z 1811 r. (Allgemeinesbuch); po modyfikacjach podczas I wojny i okresie międzywojennym funkcjonuje w Austrii do dziś
• kodeks postępowania cywilnego z 1855
• nowy kodeks karny z 1852 (wtórny w dużej mierze w stosunku do kodeksu józefińskiego z 1787 i franciszkańskiego z 1803)
• kodeks postępowania karnego z 1873 (jako nowocześniejszy zastąpił poprzednie)
• akty konstytucyjne z lat 1860, 1861, 1867 i republikański z 1920

• wola Hitlera
• ustawodawstwo III Rzeszy, biorące swój początek w sławetnej „ustawie o pełnomocnictwach” z 1933 r.; wprowadzenie przepisów sankcjonujących „specjalne” postępowanie, „nadzwyczajne uprawnienia organów państwowych itd.; z tej racji określa się III Rzeszę mianem „państwa stanu wyjątkowego”

Datownik

marzec 1803 – decyzja Deputacji Sejmu Rzeszy o likwidacji 112 drobnych państewek (głównie biskupich)
lipiec 1806 – paŹdziernik 1813 funkcjonowanie Związku Reńskiego
6.08.1806 – cesarz Franciszek II (I) zrzeka się swego tytułu, koniec Świętego Cesarstwa Narodu Niemieckiego, od tej pory jest „tylko” cesarzem austriackim jako Franciszek I
1806-1807 – wojna prusko-francuska, pogrom Prus i pełna dominacja Francji na terenie Niemiec
1806 – tzw. mediatyzacja czyli likwidacja kilku kolejnych drobnych państw Rzeszy i włączenie ich do obszarów Związku Reńskiego
1808 – (paŹdziernik) – zjazd monarchów w Erfurcie, spotkanie Napoleona z carem Aleksandrem I wespół z podporządkowanymi Francji władcami niemieckimi
1809 – nieudana próba zrzucenia francuskiej hegemonii przez Austrię
1813 – ogólnoniemieckie powstanie antynapoleońskie, początek w Prusach
1815-1866 – funkcjonowanie Związku Niemieckiego powołanego na Kongresie Wiedeńskim
1833 – powołanie Niemieckiego Związku Celnego
1837 – wygaśnięcie unii personalnej miedzy W. Brytanią a Hanowerem
1848-1849 – przetoczenie się przez Niemcy Wiosny Ludów
maj 1848-czerwiec 1849 – obrady parlamentu frankfurckiego, debatującego nad zjednoczeniem Niemiec
1866 – wojna prusko-austricka, której wynikiem stała się likwidacja Związku Niemieckiego
1867-1871 – funkcjonowanie Związku Północno-Niemieckiego, tworu o charakterze federacji, pod przewodnictwem Prus
1870-1871 – zwycięska dla Prus wojna z Francją
1.01.1871 – proklamowanie powstania Zjednoczonej II Rzeszy
18.01.1871 – obwołanie króla Wilhelma cesarzem zjednoczonej II Rzeszy
1871-1918 – funkcjonowanie II Rzeszy Niemieckiej
marzec 1871 – uchwalenie przez Reichstag konstytucji Rzeszy
1871-1875 – Lata „Kulturkampfu” (walki rządu z Kościołem rzymskokatolickim)
lata 80. XIX w. – wycofanie się władz z Kulturkampfu
1878 – ustawy wymierzone przeciwko socjalistom
1914-1918 – I wojna światowa przegrana przez Rzeszę
listopad 1918 – obalenie cesarstwa i zaprowadzenie republiki
pierwsza połowa 1919 r. – uchwalenie konstytucji republiki, w Weimarze
1919-1933 – funkcjonowanie tzw. Republiki Weimarskiej
1920 – nieudany pucz Kaapa
1919-1925 – prezydentura F. Eberta
1925-1934 – prezydentura Hindenburga
1919 – narodziny partii faszystowskiej
1929-1933 – wielki kryzys ekonomiczny
1932 – sukcesy wyborcze NSDAP
30.01.1933 – przejęcie władzy przez Hitlera
1933-1945 – III Rzesza
marzec 1933 – wybory do Reichstagu i sukces nazistów oraz uchwalenie ustawy o pełnomocnictwach dla nazistowskiego rządu
czerwiec 1934 – tzw. „noc długich noży”, rozprawa Hitlera z oponentami we własnych szeregach i na prawicy
lipiec 1934 – przyjęcie tytułu wodza (fürera) Rzeszy przez Hitlera po śmierci Hindenburga
1938 – przyłączenie Austrii i zabór Sudetów Czechosłowacji po konferencji monachijskiej
1939 (marzec) – likwidacja Czechosłowacji
1939-1945 – II wojna światowa rozpoczęta atakiem na Polskę, klęska III Rzeszy
1945-1949 – okupacja Niemiec przez zwycięskie mocarstwa
1949 – powstanie RFN i NRD
1961 – budowa muru berlińskiego
1989 – zburzenie muru berlińskiego
3.10.1990 – ponowne zjednoczenie Niemiec
Austria
1804 – początek cesarstwa austriackiego (Franciszek I)
1806 – likwidacja Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego
1805 i 1809 – klęski zadane Austrii przez Napoleona
1813-1814 – współudział Austrii w rozgromieniu napoleońskiej Francji
1814-1815 – Kongres Wiedeński
marzec 1848 - sierpień 1849 – Wiosna Ludów w monarchii Habsburgów, zapoczątkowana marcową rewolucją w Wiedniu i na Węgrzech, zakończona stłumieniem węgierskiego powstania, w samej Austrii siły rewolucyjne zostały zdławione do listopada 1848; osiągnięciami zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów
1849-1859 – rządy premiera Bacha (tzw. era Bacha), charakteryzująca się nawrotem reakcji
1859 i 1866 – klęski zadane Austrii przez Francję, Włochy i Prusy
1860 – tzw. dyplom paŹdziernikowy wydany przez premiera A. Gołuchowskiego, przymiarki do federalizacji państwa i stworzenie podstaw autonomii krajów koronnych;
1861 – tzw. patent lutowy czyli „ustawa zasadnicza o reprezentacji państwa” i statuty krajowe
1867 – ugoda austro-węgierska, podstawy dualizmu;
1867 – konstytucja Królestwa Węgierskiego
1867 – konstytucja Cesarstwa Austriackiego (cały szereg „ustaw zasadniczych”)
1873 – wprowadzenie powszechności wyborów, ale o charakterze nierównym (system kurialny)
1907 – zmiana ordynacji wyborczej, zniesienie systemu kurialnego i wprowadzenie wyborów 4-przymiotnikowych
1914-1918 – I wojna światowa, która doprowadza do rozkładu Austro-Węgier
1918-1938 – I Republika Austriacka
1919 – pokój w Saint Geraminen Layje z państwami koalicji
1920 – uchwalenie konstytucji republikańskiej
1934 – starcie prawicowego rządu z socjalistami, walki w Wiedniu i innych dużych miastach (luty), klęska socjalistów
1934 – zabójstwo przez nazistów kanclerza Dolfussa
1938 (marzec) – tzw. anschluss czyli zabór przez III Rzeszę
1938-1945 – Austria częścią III Rzeszy
1945-1955 – okupacja Austrii przez zwycięskie mocarstwa
1955 – „traktat państwowy” zwycięzców z czasu II wojny z Austriakami, odzyskanie suwerenności przez Austrię
od 1955 – II Republika
Prusy
1806-07 – klęska Prus w konflikcie z Francją
1807-1815 – reformy Steina i Hardenberga, wzmacniające Prusy
1813-1814 – znaczący udział Prus w rozgromieniu Napoleona
1814-1815 – Kongres Wiedeński, w wyniku którego Prusy otrzymują poważne nabytki terytorialne (Nadrenia, część Saksonii czy ks. Warszawskiego)
marzec 1848-grudzień 1848 – Wiosna Ludów w Prusach; po przejściowych sukcesach rewolucji i liberałów (m.in. rząd z liberałem Camphausenem na czele) stłumienie jej przez siły starego porządku, ostatnim aktem wydanie oktrojonowanej konstytucji
1850 – nadanie przez króla Fryderyka Wilhelma IV nowej konstytucji
1864 – wojna z Danią, oczywiście zwycięska
1866 – wojna z Austrią i likwidacja po zwycięstwie (bitwa pod Sadową) Związku Niemieckiego
1867 – powstanie Związku Północno-Niemieckiego pod hegemonią Prus
1870-1871 – zwycięska wojna z Francją i zjednoczenie Niemiec
1934 – formalne zniesienie landów czyli krajów przez nazistowską reformę administracyjną
1947 – likwidacja Prus decyzją zwycięskich aliantów

Kraje związkowe w Niemczech (po zjednoczeniu):

• Badenia-Wirtembergia
• Bawaria
• Berlin
• Brandenburgia*
• Brema
• Dolna Saksonia
• Hamburg
• Hesja
• Meklemburgia-Pomorze*
• Nadrenia-Palatynat
• Nadrenia-Westfalia
• Saara
• Saksonia-Anhalt*
• Saksonia*
• Szelzwik-Holsztyn
• Turyngia*

* nowe landy (byłe NRD); Berlin został powiększony o część wschodnią (dawniej NRD)