Insurekcja kościuszkowska
Jakie były przyczyny wybuchu powstania kościuszkowskiego?
W roku 1793 doszło do drugiego rozbioru Polski. Wzięły w nim udział Rosja i Prusy. Kontrolę nad okrojonymi ziemiami Rzeczypospolitej sprawowały wojska rosyjskie. Kraj znajdował się w ciężkiej sytuacji gospodarczej. Niezadowolenie ludności starali się wykorzystać patrioci i pobudzić społeczeństwo polskie do walki z zaborcami. Nie bez znaczenia były też wieści dochodzące z Francji. Przeciwko rewolucji, jaka wybuchła w tym państwie, zgodnie występowały Rosja, Prusy i Austria. Polscy spiskowcy liczyli więc, że Francja zagrożona przez tych samych wrogów co Rzeczpospolita wesprze działania powstańcze.
Gdzie rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie?
Na rynku w Krakowie 24 marca 1794 r. Tadeusz Kościuszko w obecności polskiego wojska i ludności miasta ogłosił rozpoczęcie insurekcji, czyli zbrojnego powstania przeciwko zaborcom. Sam został Najwyższym Naczelnikiem Sił Zbrojnych Narodowych powstania: sprawował jednocześnie rolę naczelnego wodza sił zbrojnych i głowy państwa.
Która strona odnosiła sukcesy na początku powstania?
Polacy. Kościuszko pokonał Rosjan w bitwie pod Racławicami (4 kwietnia 1794 r.). Wyróżnili się w niej chłopi uzbrojeni w kosy (stąd ich nazwa: kosynierzy). 17 kwietnia wybuchło powstanie w Warszawie. Po ciężkich walkach wojska rosyjskie musiały opuścić stolicę Polski. W bojach tych wyróżnił się szewc Jan Kiliński stojący na czele patriotycznie nastawionych rzemieślników i ludu Warszawy. Również w kwietniu powstańcy pod wodzą Jakuba Jasińskiego opanowali Wilno.
Co przesądziło o ostatecznej klęsce powstania kościuszkowskiego?
Przewaga sił, jakie mogli wystawić przeciwko insurekcji dwaj zaborcy: Rosja i Prusy. Polska klęska w bitwie pod Maciejowicami (10 października 1794 r.) zadecydowała ostatecznie o upadku powstania. Warszawa skapitulowała 5 listopada 1794 r. Wydarzenie to poprzedziła rzeź ludności Pragi dokonana przez wojska rosyjskie dowodzone przez gen. Suworowa.
Jakie były skutki powstania kościuszkowskiego?
Po stłumieniu insurekcji doszło do trzeciego rozbioru Polski (1795 r.). Polska została wymazana na ponad 120 lat z mapy Europy.
Powstanie wielkopolskie – 1806 r.
W 1806 r. armia francuska pod wodzą Napoleona zadała klęskę wojskom pruskim. W listopadzie tego roku Francuzi byli już w Wielkopolsce. Polska szlachta i mieszczanie chwycili za broń, bo dostrzegli możliwość pokonania zaborcy. W Poznańskiem wybuchło krótkotrwałe powstanie, dzięki któremu spod władzy Prusaków wyswobodzono wiele miast i miejscowości.
Powstanie listopadowe
Dlaczego doszło do wybuchu powstania listopadowego?
Car rosyjski sprawujący władzę w Królestwie Polskim (czas zaborów!) systematycznie ograniczał prawa Królestwa. Policja stosowała represje w stosunku do patriotów tworzących tajne związki, myślących o odzyskaniu niepodległości. Rozwiały się też nadzieje na pokojowe przyłączenie do Królestwa Polskiego ziem zamieszkanych przez Polaków (Litwy, części Ukrainy). Z Francji i Belgii dochodziły wiadomości o ruchach rewolucyjnych. Liczono na poparcie Francji dla dążeń niepodległościowych w Królestwie Polskim.
Co wydarzyło się podczas nocy listopadowej?
29 listopada 1830 r. grupa podchorążych i studentów dowodzona przez porucznika Piotra Wysockiego zaatakowała Belweder, siedzibę księcia Konstantego (brata cara). Nie udało się go ująć. Do spiskowców przyłączyli się żołnierze z garnizonu stolicy i lud Warszawy. Zdobyto m.in. Arsenał, gdzie znajdowała się duża ilość broni. Wojska rosyjskie musiały opuścić stolicę.
Jakie bitwy zadecydowały o wyniku wojny polsko-rosyjskiej?
Rosyjska ofensywa mająca stłumić powstanie została powstrzymana w bitwie pod Grochowem (25 lutego 1831 r.) na przedpolach Warszawy. Potem do natarcia przeszli Polacy, odnosząc szereg zwycięstw, m.in. w bitwach pod Dębem Wielkim i Iganiami. Uderzenie na siły rosyjskie stacjonujące pod Ostrołęką zakończyło się jednak klęską. Teraz ponownie do ofensywy przeszła armia rosyjska dysponująca znaczną przewagą w ludziach i wyposażeniu. 8 września 1831 r. została zdobyta Warszawa pomimo bohaterskiego oporu stawianego przez jej obrońców (np. gen. Józefa Sowińskiego broniącego Woli).
Co stało się z Królestwem Polskim po upadku powstania listopadowego?
Rosjanie znieśli jego odrębność państwową w stosunku do Cesarstwa Rosyjskiego. Przestała istnieć polska armia. Prawie 10 tysięcy Polaków musiało opuścić kraj, bo groziły im represje ze strony władz rosyjskich. Osiedlili się oni głównie we Francji i Anglii. Była to tzw. Wielka Emigracja.
Powstanie krakowskie
Dlaczego w 1846 r. wybuchło powstanie krakowskie?
Miało ono stać się początkiem powstania we wszystkich zaborach. Stało się jednak inaczej i walki objęły tylko Kraków i jego okolice. Trwało krótko: od 19 lutego do 4 marca 1846 r. Siły powstańców były zbyt małe. Władzom austriackim udało się zbuntować polskich chłopów i skierować ich przeciwko polskiej szlachcie. Twierdzili bowiem, że szlachta nie chce polepszenia ich położenia, o co (rzekomo) stara się cesarz Austrii. Przywódcą buntu (inaczej: rabacji galicyjskiej, bo rozruchy wybuchły w Galicji) był Jakub Szela. Uzbrojeni chłopi napadali na szlacheckie dwory, siejąc śmierć i dokonując zniszczeń. Ostatecznie Austriacy stłumili i powstanie krakowskie, i rabację. Kraków został włączony do Austrii.
Powstanie styczniowe
Dlaczego podjęto decyzję o rozpoczęciu walk powstańczych w styczniu 1863 r.?
Powstanie styczniowe 1863 – 1864 było kolejnym zrywem tej części społeczeństwa polskiego, która nie godziła się z utratą niepodległości. W 1860 r. rozpoczął się okres manifestacji patriotycznych. Dochodziło do starć z carską policją i wojskiem. Jednocześnie w konspiracji powstały dwa ugrupowania skupiające ludzi dążących do zmiany sytuacji w zaborze rosyjskim. Czerwoni chcieli wybuchu powstania, Biali starali się do niego początkowo nie dopuścić. Powszechnie liczono na interwencję Francji i Anglii w obronie Polski.
Jakie wydarzenie przyspieszyło wybuch powstania styczniowego?
Była to przeprowadzona w styczniu 1863 r. branka, czyli pobór młodych mężczyzn do rosyjskiego wojska. Miała ona objąć tych Polaków, o których sądzono, że są członkami konspiracji. W ten sposób uniemożliwiono by wybuch walk. Stało się wręcz przeciwnie. Przymusowa branka przyspieszyła wybuch powstania.
Jak wyglądały walki powstańcze w 1863 i 1864 r.?
Powstanie styczniowe wybuchło z 22 na 23 stycznia 1863 r. Nie istniała już armia polska, tak jak w czasie powstania listopadowego. Powstańcy tworzyli oddziały o różnej liczebności i różnym uzbrojeniu (obok takich, które posiadały spore zapasy broni, były też oddziały uzbrojone w większości w szable i kosy). Ostatni dyktator, czyli wódz powstania, Romuald Traugutt, usiłował zorganizować oddziały na wzór regularnej armii, ale nie było to możliwe. W czasie tego najdłużej trwającego powstania stoczono około 1200 bitew i potyczek. Oddziały powstańcze działały nie tylko na terenach Królestwa Polskiego, ale też na Litwie, Białorusi i Ukrainie.
Czym zakończyło się powstanie styczniowe?
Kilkadziesiąt tysięcy powstańców zginęło, wielu zostało zesłanych na Sybir. Władze carskie skonfiskowały wiele majątków szlacheckich. Nastąpiło ograniczenie swobód, jakimi jeszcze cieszyli się Polacy mieszkający w zaborze rosyjskim. Rosjanie przystąpili do gruntownej rusyfikacji ziem Królestwa Polskiego. Odtąd język rosyjski obowiązywał nie tylko w administracji, ale w sądownictwie i w szkołach.
Zapamiętaj!
Branka – przymusowy pobór do wojska
Insurekcja – zbrojne powstanie
Dyktator powstania – przywódca powstania