Rozwój ruchu robotniczego

W kolebce kapitalizmu, a zarazem ruchu robotniczego, w Anglii, po porażce czartystów dynamicznie rozwijał się ruch związkowy, korzystający z możliwości swobodnego zrzeszania się i tworzenia tzw. koalicji. Ewolucja związków szła w kierunku formowania branżowych i ogólnokrajowych federacji (pierwszą była federacja mechaników). Mimo braku typowo politycznej reprezentacji, związki zawodowe stały się poważną siłą, z którą musieli się liczyć politycy. W 1867 roku pod wpływem „trade-unionistów” zliberalizowano prawo wyborcze. Na początku XX stulecia powstała w Anglii partia robotnicza: Labour Party.

Przed I Międzynarodówką

We Francji u schyłku rządów Napoleona III złagodzeniu uległo początkowo antyrobotnicze ustawodawstwo. Zniesiono wówczas zakaz zrzeszania się robotników, co zaowocowało narodzinami organizacji związkowych.

Także w Niemczech powstały w latach 60. organizacje robotnicze, zarówno o ekonomicznym, oświatowym, jak i o jawnie politycznym charakterze. Pierwsza partia robotnicza, o bardzo umiarkowanym programie, została powołana do życia właśnie w Niemczech (Prusy) w 1863 roku. Jej przywódcą był Ferdynand Lasalle. Partia ta dążyła do stworzenia powszechnego prawa wyborczego, powstania spółdzielni produkcyjnych i ewolucyjnego przejmowania przez te spółdzielnie środków produkcji. Nazywała się Powszechnym Niemieckim Związkiem Robotniczym i cieszyła się akceptacją ze strony władz, w przeciwieństwie do utworzonej przez Augusta Bebla i Wilhelma Liebknechta w 1869 roku Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej o marksistowskim charakterze. W innych państwach w połowie XIX w. ruch robotniczy dopiero się tworzył.

I Międzynarodówka

Na początku 2 połowy XIX wieku pojawiła się potrzeba koordynacji działań, w większości słabych i rozproszonych organizacji robotniczych. Integrację przyspieszyło nasze polskie powstanie styczniowe. Podczas międzynarodowego mityngu w Londynie, wyrażającego poparcie dla polskiej sprawy (wrzesień 1864 roku), powołano Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników. Kierować jego pracami miał komitet centralny, który rozliczałby się przed corocznie zwoływanym kongresem, wybierającym komitet. Siedziby znajdowały się w Londynie, a potem w Nowym Jorku (od 1872 roku), gdzie obumarły oddalone od swego europejskiego matecznika (1876 rok). W pracach Międzynarodówki uczestniczyli przedstawiciele 9 państw. Pod względem teoretycznym Międzynarodówka nie była jednolita i w jej łonie toczyły się ostre spory ideologiczne pomiędzy:

dominującymi marksistami, domagającymi się 8-godzinnego dnia pracy i stałych politycznych metod walki;
brytyjskim nurtem trade-unionistów, skupiającym się na sprawach ekonomicznych;
proudhonizmem, zmierzającym do stopniowego zreformowania kapitalizmu i zastąpienia państwa federacją gmin;
anarchizmem (M. Bakunin) – zwalczającym wszelkie formy presji na jednostkę, a w szczególności państwo, na miejscu którego powstałby wielki związek gmin, funkcjonujących na zasadach społecznej własności, gdzie zanikłyby podziały klasowe.

Szczególnie ostry konflikt dzielił Marksa z Bakuninem. Ten pierwszy nie wahał się nawet przed tym, aby intrygami sprowokować zainteresowanie policji adwersarzem. Marksowi udało się także przeforsować usunięcie anarchistów z Międzynarodówki (1872 rok). Poważnym ciosem dla sprawy robotniczej, w tym i Międzynarodówki, stała się porażka Komuny Paryskiej (1871 rok), pierwszej rewolucji o socjalistycznym już charakterze.

Ruch robotniczy na przełomie wieków

Wraz z postępami industrializacji rozwijał się ruch robotniczy w Europie. Na początku XX w. w parlamentach 10 państw zasiadali posłowie wywodzący się z socjalistycznych ugrupowań. Najsilniejszą z robotniczych partii okazała się niemiecka socjaldemokracja. Kanclerz Bismarck, zaniepokojony jej wpływami, rozwiązał obie działające partie robotnicze (1874 rok), ale już w roku następnym aktywiści powołali nową, wspólną Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Niemiec (SPD), na zjeździe w Gotha. Przyjęła ona sporą część programu umiarkowanych lasallczyków, odsuwając na nieokreśloną przyszłość rewolucję i dyktaturę proletariatu, skupiając się na bieżącej walce politycznej i ekonomicznej. Gdy partia okazała się znaczącą siłą podczas wyborów parlamentarnych (4 rezultat), wówczas wydano obowiązujące kilkanaście lat tzw. ustawy antysocjalistyczne (1878-1890). Bismarck był na tyle przezorny, aby spacyfikować środowiska robotnicze nie tylko drogą represji, ale też i konkretnych posunięć, mianowicie ustaw socjalnych, wprowadzających ubezpieczenia od chorób, starości, inwalidztwa i nieszczęśliwych wypadków.

Najwolniej przebiegał rozwój ruchu robotniczego w Europie Środkowo-Wschodniej, głównie wskutek politycznych represji. Marksistowskie ugrupowania w Rosji powstały dopiero u schyłku XIX wieku (najpierw Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, z Leninem na czele, w 1895 roku, a potem Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, w 1898 roku). Wcześniejsze grupy nie posiadały takiego charakteru.

II Międzynarodówka i rozłam w ruchu robotniczym

W nowej sytuacji ponownie pojawiły się tendencje integracji prężnie rozwijającego się międzynarodowego ruchu robotniczego.
- Bakunin stworzył Międzynarodówkę anarchistyczną, ale nie znalazła ona większego poparcia (1872).
- Powiodła się natomiast inicjatywa późniejsza, związana z kongresem partii robotniczych (socjalistycznych) w Paryżu, w celu uczczenia 100-lecia francuskiej rewolucji w 1889 roku. Powołano tam tzw. II Międzynarodówkę, koordynującą współpracę w zakresie ekonomiczno-politycznym i ustawodawstwa pracy.
- Jednym z naczelnych haseł II Międzynarodówki było wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia pracy, zakazu pracy dzieci i ograniczenia pracy kobiet. Sprawy rewolucji odkładano na bliżej nieokreśloną przyszłość.
- Dla uczczenia krwawych chicagowskich strajków z 1886 roku dzień 1 maja ustanowiono robotniczym świętem.
- Po kilkunastu latach powstało formalne ciało kierownicze – Międzynarodowe Biuro Socjalistyczne. Wiele czasu Międzynarodówka poświęcała sprawom europejskim, pozostałe traktując marginalnie.
- Międzynarodówka nie uniknęła podziałów, zwłaszcza po śmierci takich autorytetów, jak Marks czy Engels.

Grupa zwana reformistami bądź rewizjonistami zakwestionowała marksowski dogmat niezbędności rewolucji i dyktatury proletariatu oraz tezę o nieuchronnym załamaniu się kapitalizmu wskutek wewnętrznych sprzeczności. Czołowi przedstawiciele tego kierunku to: Bernstein, Kautsky, Adler. Swoisty polityczny Rubicon przekroczył francuski socjalista Millerand, wchodząc w skład burżuazyjnego rządu.

Ortodoksyjni marksiści, broniący też zmarłych klasyków, przeciwstawiali się reformistom. Wśród nich wyróżniali się: Liebknecht, Bebel, Lenin, Róża Luksemburg, określając przeciwników mianem renegatów (sławna praca Lenina Rewolucja a renegat Kautsky). Podobne spory toczyły się w konkretnych partiach, ulegających czasem na tym tle rozłamom, np. w rosyjskiej socjaldemokracji („bolszewicy” i „mienszewicy” o reformistycznym nastawieniu).

Na ziemiach polskich marksizm klasyczny prezentowała SDKPiL, będąc chyba jednak „bardziej papieska od papieża”. Marks nie przepadał za Rosją, uważał ją za ostoję wszelkiego wstecznictwa i dlatego popierał niepodległościowe aspiracje Polaków, wymierzone jakby nie było w państwo carów. SDKPiL negowała zaś celowość walki o niepodległość. PPS reprezentował zaś w jakiejś mierze tendencje reformistyczne.

Nadal aktywni byli też anarchiści, po śmierci Bakunina kierowani przez dziwacznego Kropotkina (który był autentycznym księciem!). Rewolucja według ich pomysłów miała doprowadzić do „bezpaństwowego komunizmu”.

Rozgłos zdobyli anarcho-syndykaliści kwestionujący konieczność istnienia partii robotniczych, najistotniejszą rolę przypisując związkom zawodowym (syndykatom). To one miały zorganizować i poprowadzić rewolucję, a po jej zwycięstwie kierować społeczeństwem. Podstawowym przeciwnikiem było dla nich państwo i jego funkcjonariusze najwyższych szczebli. Przeprowadzili szereg spektakularnych zamachów, mordując np. prezydentów: USA – Mac Kinleya i Francji – Carnota, króla włoskiego Umberta I, cesarzową austriacką Elżbietę, zwaną popularnie Sissi.

Jedyną cechą wspólną rywalizujących ze sobą nurtów ruchu robotniczego było ich antywojenne nastawienie. Międzynarodówka podejmowała stosowne uchwały. Jednak już w roku 1914 posłowie socjalistyczni zmienili swoje poglądy i w parlamentach głosowali za kredytami wojennymi, wojną i pełną mobilizacją.

Ruch robotniczy w okresie międzywojennym

Wybuch I wojny światowej postawił przed ruchem robotniczym nowe zadania. Sytuację światowego zamętu wykorzystać próbował Lenin, skupiając w 1915 roku antywojennie nastawione grupy socjalistów, zwane lewicą zimmerwaldzką (od miejsca ich spotkań w Szwajcarii).

Po zdobyciu władzy przez bolszewików w Rosji, w rewolucyjnej atmosferze końca I wojny oraz pierwszych miesięcy pokoju, liderzy tego marksistowskiego (komunistycznego) nurtu postanowili skoordynować działania. W 1918 roku odbył się w Moskwie kongres, na którym zapadły decyzje o utworzeniu nowej partii – partii komunistycznej.

W marcu 1919 roku podczas ponownego kongresu, tym razem partii komunistycznych (35 organizacji), powołano III Międzynarodówkę, zwaną Komunistyczną lub też potocznie Kominternem. Siedzibą, co raczej nietrudno zgadnąć, obwołano Moskwę. Na czele stały: Komitet Wykonawczy oraz Biuro.
Wśród celów Kominternu dominowały hasła rewolucyjne oraz niczym nieograniczone ślepe poparcie dla państwa radzieckiego. Z czasem Komintern stał się ważnym narzędziem radzieckiej polityki zagranicznej, a także działań wywiadowczych. W specjalnych szkołach pod Moskwą szkolono aktywistów, którzy najczęściej lojalnie wykonywali prace wywiadowcze na rzecz ZSRR.
Za niepowodzenie światowej rewolucji obwiniono przede wszystkim niekomunistyczną lewicę („zdrajców”), czyli socjalistów oraz partie chłopskie. W pewnym momencie zrównano je absurdalnie z faszyzmem, używając pojęć „socjalfaszyzm” i „ludofaszyzm”. Komuniści żądali po prostu pełnego, wręcz niewolniczego podporządkowania się. Doprowadziło to do tragicznych konsekwencji. W 1932 roku niemieccy komuniści, w myśl instrukcji z Moskwy, podczas kampanii wyborczej do parlamentu, najwięcej energii zużyli na walkę z socjaldemokratami, co przyczyniło się do zwycięstwa partii hitlerowskiej. Gdy naziści przejęli władzę w 1933 roku, błyskawicznie rozprawili się z opozycją, niszcząc m.in. partię komunistyczną, największą na Zachodzie. Spora część elektoratu komunistycznego została przejęta przez podobnie totalitarne NSDAP.

Doświadczenie niemieckie sprowokowało zmianę kursu na działania konsolidujące antyfaszystowską lewicę. Tworzono tzw. jednolite fronty, które nawet przejęły władzę we Francji, Hiszpanii czy Chile. W Hiszpanii rządy jednolitofrontowe zostały obalone przez rebelię generała Franco (1936–1938).

W okresie wielkich czystek w ZSRR, a szczególnie ich apogeum w 1937 roku, rola Kominternu zaczęła słabnąć. Politykę terroru poparły ówczesne władze Międzynarodówki z Bułgarem Geogi Dymitrowem na czele. Także brak wymiernych sukcesów zmniejszył rolę Kominternu. W latach 1939-1941, w okresie owocnej współpracy radziecko-niemieckiej, Komintern ograniczał się do propagowania pacyfizmu, za wybuch wojny głównie obarczając Zachód.

Komintern został rozwiązany w 1943 roku, co z jednej strony stanowiło gest Stalina wobec aliantów, a z drugiej miało ułatwić rozwój samodzielnych, narodowych partii komunistycznych w okupowanej Europie. Rolę Kominternu przejął tzw. Wydział Informacji Międzynarodowej KC bolszewików, a po wojnie tzw. Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych – Kominform (1947).

Komintern nie posiadał wcale monopolu działania wśród partii robotniczych. Niekomunistyczne partie socjalistyczne na kongresie w Bernie w 1919 roku powołały, a właściwie reaktywowały, II Międzynarodówkę (26 partii).
Program zakładał obronę interesów robotniczych, ale odżegnywał się od komunistycznej dyktatury, respektując zasady demokracji.

Inna grupa działaczy socjalistycznych stworzyła nieco bardziej lewicową Międzynarodówkę 2 i ½ („dwa i pół”) w 1921 roku (11 partii).

Pojawiły się nawet tendencje koordynacji trzech międzynarodówek, ale wyłamali się komuniści, stawiając swoje warunki.

Ostatecznie w 1923 roku zjednoczyły się: II Międzynarodówka wraz z Międzynarodówką 2 i ½, tworząc tzw. Międzynarodówkę Robotniczą.

Własne ugrupowania usiłował powołać wygnany rywal Stalina – Lew Trocki.