Wśród postanowień Kongresu Wiedeńskiego dotyczących spraw polskich, znalazło się i takie, które z dawnych departamentów bydgoskiego i poznańskiego oraz cząstki kaliskiego tworzyło Wielkie Księstwo Poznańskie, przyłączone do Prus.

  • Posiadało ono w latach 1815-30 ograniczoną autonomię, co podkreślały nawet pewne odrębności ustrojowe jak urząd namiestnika, którym był książę Antoni Radziwiłł, sejm prowincjonalny czy równouprawnienie języka polskiego w sądownictwie i administracji jak i fakt piastowania przez Polaków funkcji starostów-landratów.
  • W 1823 r. rozpoczęła się na terenie Wielkiego Księstwa realizacja reformy uwłaszczeniowej, faworyzującej zamożniejszych chłopów.
  • Udział wielu Polaków z Wielkopolski w powstaniu listopadowym jak też i jego klęska, zaowocowały także represjami ze strony pruskich władz. Likwidacji uległ urząd namiestnika, nasilił się kurs germanizacyjny, a miejsce naczelnego prezesa prowincji, przychylnego Polakom Zerboni di Sposettiego, zajął realizator ostrego kursu, Edward Flottwell.
  • W połowie lat 40-tych XIX w. na terenie Wielkopolski rozwinął się spisek inspirowany przez emigracyjne Towarzystwo Demokratyczne Polskie, zwany Centralizacją Poznańską. W dużej mierze przyczynił się do wybuchu powstania 1846 r., choć w Księstwie znalazło ono słaby odzew.
  • W 1848 r., w okresie Wiosny Ludów, Wielkopolska stała się areną lokalnego powstania kierowanego przez zręby narodowej władzy, a wojskowo przez Ludwika Mierosławskiego. Z powodu dysproporcji sił walka musiała zakończyć się klęską. Niezależnie od porażki i represji, które nastąpiły, Polacy przystąpili do udziału w życiu politycznym pruskiego państwa, w ramach istniejącego porządku prawnego. W sejmie pruskim, a potem po zjednoczeniu i Reichstagu Rzeszy, istniała grupa polskich posłów tworząca nawet własne koło.
  • Zjednoczenie Niemiec przyniosło wzmożenie germanizacyjnego kursu przez kanclerza Bismarcka, przejściowo złagodzonego na początku lat 60-tych (tzw. „nowa era”), a potem za rządów Leo von Capriviego (1890-94). Dodatkowe represje spadły na wielkopolskich uczestników powstania styczniowego.
  • Apogeum antypolskiej polityki stały się czasy tzw. „Kulturkampfu” (1 połowa lat 70-tych XIX w), potem rugów pruskich (1886-88) oraz rządy skrajnych nacjonalistów skupionych wokół Bülowa (przełom stuleci). W 1887 r. język polski kompletnie wyrugowano ze szkolnictwa, a jego ostatnim przyczółkiem była jeszcze religia, przez jakiś czas, ale i to się skończyło w 1900 r., co wywołało sławny wrzesiński strajk. W 1876 r. usunięto język polski z sądownictwa i administracji. Na początku XX w. stulecia obowiązkowym językiem zgromadzeń publicznych stał się niemiecki.
  • Społeczeństwo polskie stało zjednoczone w jednym szeregu wobec ostrego germanizacyjnego kursu władz. Odpowiedzią na działania rządu był solidaryzm narodu. Energia społeczna wyraziła się w tworzeniu i sprawnym funkcjonowaniu różnych organizacji gospodarczych i kulturalnych, skutecznie wzmacniając potencjał i możliwości Polaków.
  • Na przełomie 1918/19 w wyniku przegranej przez Niemców wojny oraz powstania wielkopolskiego skończyły się pruskie rządy w poznańskim.

Przemiany ustrojowe

  • Formalnym wyrazem pewnej odrębności Wielkiego Księstwa Poznańskiego w ramach pruskiej monarchii była sama jego nazwa i tytuł wielkiego księcia dodany do bogatej tytulatury pruskiego monarchy, jak również pewne specyficzne cechy ustrojowe, w większości zlikwidowane po 1830 r.
  • Akt końcowy wiedeńskiego kongresu obiecywał Polakom stworzenie instytucji które pozwolą zachować im narodową tożsamość. To samo uczynił król pruski w swojej majowej odezwie w 1815 r. W rzeczywistości takich instytucji nie powołano, a równouprawnienie językowe czy też w zakresie dostępności do urzędów nie zawsze były respektowane, a w 1832 r. zostały uchylone.
  • W latach 1823-50 na obszarach Wielkiego Księstwa realizowano reformę uwłaszczeniową w sumie korzystną dla ziemiaństwa i bogatszych chłopów, jako że głównym warunkiem własności stał się jej wykup. Pomijała małorolnych i wyrobników wiejskich.
  • Odrębności Wielkiego Księstwa podkreślał urząd namiestnika, sprawowany przez Polaka, księcia Antoniego Radziwiłła. Funkcja ta miała faktycznie charakter reprezentacyjny i czysto honorowy. Sprowadzała się do pośrednictwa między obywatelami a królem, nadawania tytułów i odznaczeń, zwoływania zgromadzeń powiatowych i prowincjonalnych.
  • Księstwo posiadało swój własny organ przedstawicielski – sejm zwany też prowincjonalnym zgromadzeniem stanowym. Sejm Księstwa formalnie utworzony na mocy rozporządzenia z 1824 r., rozpoczął funkcjonowanie od 1827 r. i do okresu Wiosny Ludów, gdy powstał ogólnopruski parlament, zwoływano go tylko 7 razy. Sejm opiniował projekty aktów prawnych dotyczących prowincji i mógł wnosić do monarchy petycje i zażalenia. W skład wchodziło 48 członków reprezentujących 3 stany: rycerski (24 miejsca), mieszczański (16 foteli) i chłopski (pozostałe 8 miejsc).
  • Prawa polityczne (wyborcze) posiadali tylko chrześcijanie. Większość owych przedstawicieli szlachta wybierała bezpośrednio (2 a potem 4 było wirylistami). W wypadku stanów chłopskiego i mieszczańskiego istniał cenzus majątkowy. Kadencja posłów trwała 6 lat, ale co 3 lata odnawiano połowę składu sejmu.
  • Faktyczną władzę w prowincji posiadał nadprezydent, rzeczywisty pełnomocnik królewski i kierujący bieżącymi sprawami Księstwa i zwierzchnik całej administracji.
  • Księstwo składało się z 2 okręgów rejencyjnych (poznańskiego i bydgoskiego). Rejencje dzieliły się z kolei na powiaty, a te na gminy wiejskie i miejskie. Rejencjami kierował prezydent a powiatem landrat, gminami wiejskimi wójt, a miejskimi burmistrz. Organem pomocniczym a zarazem samorządowym na szczeblu powiatu pozostawał sejmik powiatowy również grupujący przedstawicieli 3 stanów. W 1837 r. urząd wójta zastąpiony został funkcją tzw. komisarza okręgowego. Administracja lokalna zarządzała w całości problemami finansowymi, policyjnymi i czysto administracyjnymi. U schyłku XIX w. (1891) zostały wprowadzone organy uchwałodawcze i wykonawcze na szczeblu gminy – zgromadzenia i rady gmin wybierały sołtysów i ławników. W gminach miejskich istniały już wcześniej organy samorządowe (uchwałodawcze) w postaci rady miejskiej; magistrat pozostawał jej organem wykonawczym.
  • Sądownictwo w Wielkim Księstwie miało charakter kilkustopniowy. Drobne sprawy i przestępstwa rozpatrywały sądy pokoju. Sądami właściwymi pierwszej instancji stały się sądy ziemiańskie (Landgerichte). Na poziomie rejencji funkcjonowały wyższe sądy ziemskie (Ober-Landesgerichte). Najwyższym sądem w Księstwie był Wyższy Sąd Apelacyjny w Poznaniu (Oberappelationsgericht). W latach 1849 i 1877 wprowadzono reorganizację wymiaru sprawiedliwości w skali całego państwa. Zagwarantowano niezawisłość sądów, pojawili się też w zakresie orzekania sędziowie przysięgli. Od połowy XIX w. sądami 1 instancji były sądy powiatowe i miejskie (w miastach powyżej 50 tys. mieszkańców), 2 instancji sądy apelacyjne, a w Berlinie powstał Najwyższy Trybunał Sądowy. Ustawa z 1877 r. wprowadzała nową organizację sądów. W powiatach powstały sądy grodzkie, wyższymi zaś instancjami stały się sądy okręgowe (ziemskie), następnie wyższe sądy okręgowe, a instancją ostateczną był od tego czasu Trybunał Rzeszy w Lipsku.

Datownik

  • czerwiec 1815 – ostateczna decyzja o utworzeniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego;
  • 1815-30 – poszanowanie pewnej odrębności Księstwa przez władze pruskie;
  • 1823-50 – realizacja reformy uwłaszczeniowej w Wielkim Księstwie Poznańskim;
  • lata 30-te XIX w. – okres likwidacji odrębności księstwa, początek germanizacji, szykan i represji
  • lata 40-te XIX w. – spiski i konspiracje na terenie Księstwa; najważniejsze z nich to Centralizacja Poznańska i Związek Plebejuszy;
  • luty 1846 – słabe odgłosy powstania krakowskiego w poznańskiem;
  • kwiecień-maj 1848 – tzw. powstanie poznańskie będące reakcją na rewolucję w Berlinie w dobie Wiosny Ludów; powołanie Komitetu Narodowego, oddziałów zbrojnych i krótka kampania zakończona porażką i złożeniem broni (dowódcą był Ludwik Mierosławski);
  • Od 1848 – uczestnictwo Polaków w pruskim, a od 1871 r. niemieckim życiu politycznym (udział w wyborach do sejmu pruskiego i sejmu Rzeszy);
  • przełom lat 50 i 60-tych XIX w. – tzw. „nowa era” i pewna liberalizacja stosunków zaostrzenie kursu politycznego po powstaniu styczniowym;
  • pierwsza połowa lat 70-tych XIX w. – tzw. „Kulturkampf”, walka z Kościołem ale też i polskością;
  • 1886-88 – tzw. rugi pruskie;
  • 1886 – powstanie pruskiej Komisji Kolonizacyjnej;
  • 1890-94 – okres rządów Leo von Carpiviego i złagodzenie kursu wobec Polaków;
  • 1894 – powstanie Hakaty;
  • przełom XIX i XX – nasilenie kursu germanizacyjnego;
  • 1901, 1908 – strajki szkolne w Wielkopolsce zapoczątkowane protestem we Wrześni;
  • 1908 – uchwalenie ustawy wywłaszczeniowej;
  • 1914-1918 – udział wielu Polaków w 1 wojnie światowej w pruskich (niemieckich) mundurach;
  • grudzień 1918 – załamywanie się niemieckich rządów w Wielkopolsce.