Okres okupacji – od KPP do PKWN

Po rozwiązaniu Komunistyczne Partii Polski decyzją Kominternu (Międzynarodówki Komunistycznej 1919-1943) w 1938 roku i masakrze przywódców partii w okresie stalinowskich czystek, na ziemiach polskich działały rozproszone niewielkie grupy komunistyczne bez prawa tworzenia nowej partyjnej organizacji:

  • Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR,
  • Sierp i Młot,
  • Proletariusz.

Na terenach okupowanych przez ZSRR wielu komunistów podjęło współpracę z organami radzieckimi, przechodząc do administracji czy innych służb publicznych (jak Marceli Nowotko, Bolesław Bierut, Wanda Wasilewska itd.), chociaż niemała liczba komunistów padła ofiarą represji kontynuujących czystki z końca lat 30. Część aktywistów wyselekcjonowano i na wszelki wypadek od końca 1940 roku szkolono pod Moskwą (Puszkino). Po napadzie III Rzeszy na ZSRR prace nad reaktywowaniem partii PPR nabrały przyspieszenia.

W grudniu 1941 roku zrzucono (jako skoczków spadochronowych przetransportowanych z ZSRR) członków tzw. Grupy Inicjatywnej, która miała założyć, po nawiązaniu kontaktu z lokalnymi działaczami, partię (Marceli Nowotko, Bolesław Mołojec, Paweł Finder, Jan Turlejski, Janek Krasicki, Małgorzata Fornalska). Stało się to 5 stycznia 1942 roku. Powstała Polska Partia Robotnicza, której nazwa miała symbolizować jej ogólnonarodowy charakter. Pierwszym przywódcą PPR został Marceli Nowotko.

  • Nowa partia unikała głoszenia haseł typowo komunistycznych (niepopularnych zresztą), wzywając do utworzenia szerokiego frontu narodowego do walki z okupantem.
  • Walka miała mieć masowy charakter, co było na rękę Związkowi Radzieckiemu uwikłanemu w ciężkie walki w głębi Rosji.
  • Przejściowo, jak się później okazało, PPR była skłonna uznawać pod pewnymi warunkami autorytet rządu emigracyjnego (wówczas partnera ZSRR).
  • Ramieniem zbrojnym partii stała się Gwardia Ludowa (od 1944roku Armia Ludowa), która przeprowadziła kilka spektakularnych akcji (zamachy na „Cafe Club” i „Mitropę”).
  • Mimo że partia była niewielka, toczyła się w niej walka o władzę. Nowotko został zamordowany przez braci Mołojców, a ci z kolei przez pozostałych członków kierownictwa (listopad-grudzień 1942 roku). Przez następny rok szefem pozostawał Paweł Finder, a po jego aresztowaniu, w 1943 roku, przedstawiciel krajowego skrzydła (przez cały czas okupacji w Polsce) Władysław Gomułka – nie był on jednak faworytem Stalina.

Na początku 1943 roku doszło do rozmów przedstawicieli PPR (z Gomułką na czele) z Delegaturą Rządu. Negocjacje były trudne, strony rozmawiały jakby różnymi językami. Komuniści żądali, aby ich przedstawiciele zasiadali w Komendzie Głównej AK oraz strukturach Delegatury, a akowcy domagali się od PPR deklaracji o gotowości obrony integralności terytorialnej państwa w granicach sprzed 17 września 1939 roku. Rozmowy zostały zawieszone z powodu rozbieżności stanowisk i aresztowania delegata Piekałkiewicza. Nigdy ich nie wznowiono, a od kwietnia 1943 roku dla komunistów stały się bezprzedmiotowe, bo nastąpiło zerwanie stosunków polsko-radzieckich.

PPR zmieniła wtedy taktykę, w sposób nieskrępowany atakując rząd emigracyjny i podziemne państwo, otwarcie zmierzając do władzy. Usiłowała stworzyć namiastkę koalicji z innymi ugrupowaniami, ale pozyskała jedynie odpryski z ruchu socjalistycznego (jak RPPS) z Edwardem Osóbką-Morawskim na czele, oraz ludowego (tzw. SL-Wola Ludu). W listopadzie 1943 roku, już za kierownictwa Gomułki, partia opublikowała program „O co walczymy”?. Odmawiano w nim prawa do władzy obozowi londyńskiemu, zapowiadano nacjonalizację wielkich przedsiębiorstw, banków, konfiskatę dóbr zdrajców, reformę rolną i większy wpływ robotników na firmy stanowiące miejsce pracy. Właściwie brakowało tam typowo komunistycznych założeń.

KRN i ZPP

W noc sylwestrową 31 grudnia 1943 roku PPR, wespół ze swymi mało znaczącymi sojusznikami, powołała Krajową Radę Narodową (KRN) mieniącą się jedyną legalną władzą w państwie podziemnym. W parlamencie znaleźli się zaufani Stalina. Na czele KRN stanął Bolesław Bierut.

W ZSRR przebywało wielu lewicowych, często komunistycznych aktywistów, których zagnała tam wojenna zawierucha. Początkowo ogniskiem skupiającym komunizującą inteligencję stało się pismo „Nowe Widnokręgi” redagowane przez Wandę Wasilewską i Alfreda Lampego (1940-1941). To z ich inicjatywy, za zachętą Stalina, doszło w Saratowie w końcu października 1941 roku do wiecu, na którym pojawiły się hasła budowy ludowego państwa.

Ze względu na kontakty z rządem emigracyjnym Stalin musiał ludzi z kręgów Wandy Wasilewskiej trzymać przez pewien czas w „rękawie” jako polityczną alternatywę.

  • Gdy stosunki z rządem weszły w fazę krytyczną i uległy zerwaniu (między lutym a kwietniem 1943 roku), doszło do utworzenia Związku Patriotów Polskich (ZPP), organizacji skupiającej lewicowych emigrantów (niekiedy o agenturalnej przeszłości), zorientowanych na sojusz z ZSRR. W ZPP Stalin zaczął upatrywać reprezentanta narodu polskiego.
  • Do czołowych działaczy należeli: Wanda Wasilewska, Alfred Lampe, Stefan Jędrychowski, Jakub Berman, Stanisław Radkiewicz.
  • Na ich wniosek Stalin wyraził zgodę na utworzenie podporządkowanego sobie wojska polskiego na czele z pułkownikiem Zygmuntem Berlingiem (byłym podkomendnym Andersa, który odmówił wyjazdu do Iranu). Z pierwszej kościuszkowskiej dywizji powstała z czasem cała armia.
  • Nieufny i podejrzliwy z natury Stalin, zaniepokojony zbytnim usamodzielnieniem się PPR pod przewodnictwem Gomułki, przez pewien czas pozbawiony z nią łączności, polecił na początku 1944 roku utworzenie namiastki partii – Centralnego Biura Komunistów Polskich (CBKP) – w pełni składającej się z ludzi bezwzględnie lojalnych wobec Stalina, często ekswywiadowców NKWD: Jakuba Bermana, Hilarego Minca, Aleksandra Zawadzkiego, Stanisława Radkiewicza.

PKWN

Przy pomocy radzieckiej, delegacja Krajowa Rada Narodowa przekroczyła w maju 1944 roku linię frontu. W toku rozmów toczonych przez przedstawicieli ZPP i CBKP doszło do utworzenia w lipcu 1944 roku w Moskwie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN), mającego pełnić rolę quasi-rządu na wyzwolonych terenach (nazwa zapożyczona z Francji).

  • Ze względu na sojuszników zachodnich Stalin zalecał unikanie drażniącego ich słowa „rząd” w nazwie.
  • Na czele PKWN stanął Edward Osóbka-Morawski. Najważniejsze resorty objęli: Michał Rola-Żymierski (obrona), Stanisław Radkiewicz (bezpieczeństwo).
  • Dla stworzenia pozorów koalicyjności w PKWN znaleźli się też politycy trzeciego bądź czwartego garnituru socjalistycznego czy ludowego.
  • Członków PKWN dopiero po kilku dniach przewieziono z Moskwy do Chełma, gdzie znajdowała się pierwsza siedziba Komitetu (od 27 lipca), a po następnych kilku dniach do Lublina. W obu miastach działały już wtedy ujawnione władze Delegatury, które przy pomocy radzieckiej zostały usunięte.
  • Kilka dni wcześniej radio moskiewskie nadało Manifest PKWN, którego tekst, wydrukowany w Rosji, rozlepiano następnie na zajmowanych przez Armię Czerwoną polskich obszarach.
  • Rząd londyński określano mianem uzurpatora, zaś Komitet uznawano za jedyną legalną władzę w Polsce.
  • Zapowiadano reformę rolną, odbudowę ze zniszczeń, zwrot zagrabionych przez okupanta majątków, trójsektorowość gospodarki (równouprawnienie wszystkich typów własności) z naciskiem na ochronę własności prywatnej, zniesienie kontyngentów trapiących rolników (ustanowionych przez Niemców).
  • W sprawie granic zapowiadano przyłączenie Pomorza i Opolszczyzny, na wschodzie zaś – ustalenie ich na zasadach przyjaznego sąsiedztwa z ZSRR.
  • Istotą polityki zagranicznej miał być sojusz ze Związkiem Radzieckim, USA, Wielką Brytanią, Czechosłowacją i Francją.

Manifest, podobnie jak wcześniejsze programy PPR i KRN, miał charakter propagandowy i dezinformacyjny. Z jednej strony chciał zdjąć odium agentury sowieckiej z nowej władzy i przekonać do niej społeczeństwo, z drugiej – zataić cele komunistów.

Pierwszymi posunięciami PKWN były porozumienia z ZSRR w kwestii granic, godzące się na linię Curzona (27 lipca 1944 roku) oraz legalizujące działania radzieckich służb specjalnych w Polsce, ponieważ przyznające sowieckiemu dowództwu prawo do administracji i jurysdykcji w „strefie przyfrontowej”, którą stanowił cały obszar kraju. Przy pomocy NKWD oraz własnych sił represji, wojska i byłych komunistycznych partyzantów, PKWN przejmowała władzę, dokonując aresztowań politycznych rywali.

  • W październiku formalnie utworzono własne organy specjalne – Milicję Obywatelską (MO) i Urząd Bezpieczeństwa (UB).
  • Wcześniej, we wrześniu 1944 roku, wprowadzono reformę rolną. Parcelacji podlegały majątki powyżej 50 ha, a na ziemiach zachodniej Polski – powyżej 100 ha.
  • Władze zezwoliły również na „koncesjonowane” życie publiczne, pozwalające na działalność lojalnym wobec siebie grupom rekrutującym się z szeregów socjalistycznych i ludowych, a używającym historycznych nazw partii (PPS, SL, SD).
  • Z inspiracji NKWD powstała grupa „Dziś i jutro”, pod przywództwem Bolesława Piaseckiego, byłego faszyzującego polityka ONR-Falangi, mająca penetrować organizacje i środowiska katolickie (jej działacze utworzyli po wojnie PAX).
  • Próby pozyskania znaczących odłamów społeczeństwa spełzły na niczym. Nie bardzo udała się też rekrutacja do tworzonej II Armii LWP pod wodzą Karola Świerczewskiego.

W wyniku walki o władzę nastąpiły tarcia w samym PKWN

  • Ustąpiła Wanda Wasilewska, odsuwając się na stałe od spraw polskich.
  • Pod naciskiem Stalina i jego rodzimych popleczników zaostrzono kurs wobec przeciwnika – obozu londyńskiego, a nawet zwykłych żołnierzy AK (listopad 1944 roku).
  • W styczniu 1945 roku PKWN stał się Rządem Tymczasowym w niemal niezmienionym składzie, nadal z Edwardem Osóbką-Morawskim na czele. Oznaczało to kolejny etap polityki wprowadzania faktów dokonanych. Stalin piętrzył trudności przy porozumiewaniu się z aliantami i obozem londyńskim. Potencjalny nowy gabinet musiałby powstać na bazie tego rządu.