Wydarzeniem, które w sposób decydujący przyczyniło się do odzyskania przez Polskę niepodległości, była I wojna światowa, gdy do tej pory zgodni w zasadniczych dla nas – niestety – sprawach, zaborcy stanęli naprzeciw siebie, w obydwu wrogich sobie obozach: Ententy (Rosja) i państw centralnych (Niemcy i Austro-Węgry). Nie mogąc w najśmielszych nawet marzeniach i planach przewidzieć wyniku wojny w postaci klęski wszystkich trzech zaborców, stojąc twardo na ziemskich realiach, polscy politycy wiązali początkowo swoje koncepcje z tymi właśnie państwami.

  • Największym poparciem, nie tylko zresztą w Galicji, choć tutaj ze względów zrozumiałych najbardziej (stosunkowo liberalny zaborca), cieszyła się opcja austro-węgierska. Jeszcze przed wybuchem konfliktu zawiązał się tam Tymczasowy Komitet Skonfederowanych Stronnictw Narodowych (1912), z którego wyłonił się 16.08.1914 Naczelny Komitet Narodowy z siedzibą w Krakowie, skupiający główne siły polityczne Galicji.
  • Endecja sprzyjała jawnie bądź skrycie państwu carów. Już w listopadzie 1914 r. Roman Dmowski powołał coś na kształt komitetu w Warszawie, który potem znany był pod nazwą Komitetu Narodowego Polskiego, często zmieniającego siedziby (Petersburg, Lozanna, Paryż).
  • Latem 1915 r. wojska rosyjskie zostały wyparte z Królestwa Polskiego, a nowi okupanci utworzyli dwa generalne gubernatorstwa: niemieckie z siedzibą w Warszawie, austriackie zaś w Lublinie. Zarówno Niemcy jak i Austriacy chcieli pozyskać Polaków do wzmocnienia swej militarnej siły w walce z Rosjanami. Te okoliczności legły u podstaw głośnego aktu 5 listopada 1916 r. Cesarze Niemiec i Austro-Węgier obiecali utworzyć na obszarach wydartych Rosji, polską państwowość o monarchicznym ustroju. Mimo braku konkretów w tej deklaracji, umiędzynarodowiła ona sprawę polską oraz implikowała kolejne kroki.
  • W grudniu 1916 r. władze okupacyjne utworzyły Tymczasową Radę Stanu (TRS), która miała pełnić rolę organu doradczego działającego na rzecz przyszłych instytucji państwowych. Składała się z 25 członków (15 z okupacji niemieckiej, 10 z austriackiej). TRS w ciągu kilku miesięcy swej egzystencji przygotowała projekt przyszłej konstytucji i tworzyła zręby administracji (8 departamentów – quasi ministerstw).
  • We wrześniu 1917 r. okupanci posunęli się o krok dalej, tworząc Radę Regencyjną, która do czasu powołania króla miała stanowić najwyższą władzę w Królestwie, w skład której wchodzili: Zdzisław Lubomirski, Józef Ostrowski i arcybiskup Aleksander Krakowski. Sprawowała ona zwierzchnictwo nad maleńką Polską Siłą Zbrojną i powoływała rząd, stopniowo rozszerzany w miarę przekazywania przez okupantów kolejnych odcinków władzy i administracji.
  • Organem wspomagającym Radę Regencyjną stała się Rada Stanu, namiastka parlamentu składając się ze 110 członków (12 wirylistów, 43 mianowanych przez regentów i 55 pochodzących z wyborów dokonywanych przez rady miejskie i sejmiki powiatowe).
  • W grudniu 1917 r. Rada Regencyjna powołała pierwszy gabinet, liczący 10 ministrów (spraw zagranicznych, wewnętrznych, wojskowych, wyznań religijnych i oświecenia publicznego, sprawiedliwości, skarbu, rolnictwa, przemysłu i handlu, opieki społecznej i ochrony pracy, aprowizacji) na czele z Janem Kucharzewskim. Ostatni rząd powołany przez Radę składał się z 12 resortów (doszły: komunikacja i zdrowie publiczne). Niezależnie od niewątpliwych zasług przy tworzeniu fundamentów państwa, Rada Regencyjna jako twór okupantów nie cieszyła się popularnością, o jej losach zdecydował dalszy przebieg wojny.

W 1917 r. rewolucja rosyjska i obalenie caratu stworzyły nowe możliwości. Rywalizujące ze sobą o władzę ośrodki kierownicze Rosji jak Rząd Tymczasowy i Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich przyznawały Polsce prawo do niepodległości, jednocześnie formowały się tam polskie korpusy wojskowe, rozproszone podczas kolejnej, tym razem bolszewickiej rewolucji. Nowe akcenty w polityce rosyjskiej spowodowały zmianę stanowiska zachodu wobec sprawy polskiej.

  • W Paryżu rozwinął działalność Komitet Narodowy Polski, którego celem była odbudowa państwa polskiego przy pomocy państw Ententy.
  • W styczniu 1918 prezydent Woodrow Wilson w swej sławnej deklaracji będącej zarysem przyszłego pokoju w punkcie 13 mówił o konieczności odbudowy Polski. W podobnym tonie wypowiedziały się rządy innych mocarstw zachodnich (Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch).
  • W marcu 1918 bolszewicka Rosja w zawartym traktacie pokojowym w Brześciu oficjalnie zrezygnowała z ziem polskich, a w sierpniu anulowała traktaty rozbiorowe, co stanowiło raczej gest propagandowy.

Jesienią 1918 r. klęska państw centralnych i rozpad jednego z nich, mianowicie Austro-Węgier, stały się oczywistością. Z gruzów wyłaniała się niepodległa Polska. W różnych zakątkach dawnej przedrozbiorowej Rzeczypospolitej społeczeństwo przystąpiło do budowy własnych instytucji państwowych i ośrodków władzy.

  • W październiku 1918 r. uformowały się: Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego i galicyjska Polska Komisja Likwidacyjna z siedzibą w Krakowie, a w następnym miesiącu już w toku walk z Ukraińcami, Tymczasowy Komitet Rządzący we Lwowie, posiadający ambicje kontroli nad całą wschodnią Galicją.
  • W Królestwie Polskim obok funkcjonującej Rady Regencyjnej, powstał w pierwszych dniach listopada opozycyjny wobec niej, reprezentujący główne siły centrolewicowe Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. W sowim manifeście zapowiedział przeprowadzenie radykalnych reform społecznych (nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, parcelację gruntów obszarniczych) i poszanowanie podstawowych swobód obywatelskich (7.11.1918 r.). Ów egzystował tylko kilka dni i po powrocie z magdeburskiego więzienia Józefa Piłsudskiego, podporządkował mu się, podobnie zresztą jak i Rada Regencyjna.
  • Także i galicyjskie ośrodki władzy uznały autorytet warszawskiego rządu, pierwszego o ogólnokrajowym charakterze, powołanego przez Piłsudskiego 17.11.1918 r. pod przewodnictwem umiarkowanego socjalisty, Jędrzeja Moraczewskiego.
  • Innymi ośrodkami władzy, zachowującymi wyraźny dystans do Warszawa były: Komitet Narodowy Polski działający pod przewodnictwem Romana Dmowskiego na emigracji i uznany przez państwa zachodnie za reprezentanta społeczeństwa polskiego oraz utworzona w Wielkopolsce 3.11.1918 Naczelna Rada Ludowa (NRL). Naczelnym władzom państwowym udało się jednak dojść do porozumienia z obydwoma ośrodkami, gdy Piłsudski powołał na szefa rządu związanego z Komitetem Ignacego Paderewskiego (17.01.1919), oraz NRL, gdy po powstaniu wielkopolskim, utworzono w 1919 r. specjalne Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, podkreślające odrębność tych obszarów (istniało do 1922 r.).

Zapamiętaj

  • 6.08.1914 – kompania kadrowa pod wodzą Józefa Piłsudskiego wkracza do Królestwa Polskiego;
  • 14.08.1914 – odezwa wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, głównodowodzącego armii rosyjskiej obiecującej zjednoczenie ziem pod berłem cara;
  • 16.08.1914 – utworzenie Naczelnego Komitetu Narodowego w Galicji;
  • 22.10.1914 – powstanie Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w Królestwie;
  • sierpień 1915 – Niemcy i Austriacy zajmują Królestwo Polskie;
  • grudzień 1915 – założenie Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”;
  • 5.11.1916 – proklamowanie przez cesarzy Niemiec i Austrii „niepodległości” Królestwa Polskiego; akt ten uruchomił całą lawinę skutków i w sumie pomógł sprawie polskiej na arenie międzynarodowej;
  • marzec-kwiecień 1917 – orędzia Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich oraz Rządu Tymczasowego w Rosji przyznające Polakom prawo do niepodległości;
  • czerwiec 1917 – dekret prezydenta Francji o utworzeniu armii polskiej we Francji;
  • lipiec 1917 – Piłsudski i jego podkomendni odmówili złożenia przysięgi wierności państwom centralnym;
  • sierpień 1917 – powołanie w Lozannie Komitetu Narodowego Polskiego z Romanem Dmowskim na czele;
  • 12.09.1917 – powołanie Rady Regencyjnej przez cesarzy austriackiego i niemieckiego; Rada w grudniu powołuje gabinet na czele z J. Kucharzewskim;
  • 8.01.1918 – orędzie prezydenta USA, W. Wilsona, w 13 punkcie wspominał on o konieczności odbudowy niepodległej Polski;
  • luty 1918 – powstaje Rada Stanu na terenie Królestwa (namiastka parlamentu);
  • 3.06.1918 – Wielka Brytania, Francja i Włochy przyłączają się do deklaracji Wilsona ze stycznia w sprawie polskiej;
  • sierpień 1918 – sowiecka Rada Komisarzy Ludowych anuluje traktaty rozbiorowe;
  • 28.10. 1918 – utworzenie Polskiej Komisji Likwidacyjnej;
  • 7.11.1918 – powstanie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego o ambicjach ogólnopolskich;
  • 10.11.1918 – powrót Józefa Piłsudskiego z więzienia magdeburskiego. Rada Regencyjna przekazuje mu władzę 11.11.1918 r.,
  • 17.11.1918 – powołanie przez Piłsudskiego rządu Jędrzeja Moraczewskiego (17.11.1918-16.01.1919);
  • 3.12.1918 – uformowanie się Naczelnej Rady Ludowej w Wielkopolsce;