Nie było przypadkiem, iż w Galicji najszybciej uformował się ruch ludowy, pełniący rolę reprezentacji politycznej chłopów. Sprzyjały temu warunki, takie jak: silne tradycje konfliktu między wsią a dworem (rabacja 1846 roku), rozdrobnienie gospodarstw obok istniejących latyfundiów, nierozstrzygnięte do końca kwestie serwitutów oraz legalne możliwości walki politycznej.

  • Przez długi czas niewykształconymi, nieuświadomionymi chłopami manipulowali konserwatyści oraz hierarchiczny kler. Krzywdziła ich też ordynacja wyborcza oparta na systemie kurialnym. Przełomem stała się działalność księdza Stanisława Stojałowskiego (1888-1893), skłóconego z hierarchią i ziemiaństwem. Rzucił on hasło, aby chłopi wybierali posłów ze swego grona. Powołał nawet partię (Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie), której oczywiście był liderem i choć jego działalność budziła kontrowersje (jawne nadużywanie funkcji kapłańskich), to przyczynił się niewątpliwie do uaktywnienia wiejskiego środowiska.
  • Na okres ten przypadła również działalność Bolesława i Marii Wysłouchów, przesiedleńców z Królestwa. Zaczęli wydawać pismo „Przyjaciel Ludu”. Rzucili tam hasło, by krajem współrządzili chłopi. Z Wysłouchami związał się Jan Stapiński, gospodarski syn.
  • Z inicjatywy Wysłoucha i Stapińskiego doszło do powołania w 1895 roku na zjeździe w Rzeszowie Stronnictwa Ludowego (później nazwę zmieniło na Polskie Stronnictwo Ludowe). W zarządzie znaleźli się: Karol Lewakowski, Jan Stapiński, Jakub Bojko oraz młody Wincenty Witos.
  • W 1889 roku chłopi zdobyli pierwsze fotele w Sejmie Krajowym. W Sądeckiem powstał w 1893 roku Związek Stronnictwa Chłopskiego o zachowawczym charakterze pod przywództwem Stanisława i Jana Patoczków.
    Program Stronnictwa Ludowego postulował:

    • rozszerzenie autonomii,
    • zmianę prawa wyborczego,
    • zmianę systemu podatkowego,
    • uregulowanie kwestii regulacji rzek i serwitutów,
    • unikano jednak jednoznacznego stanowiska w kwestii parcelacji ziemi.
  • W 1897 roku posłowie Stronnictwa Ludowego zasiedli w parlamencie wiedeńskim. W 1913 roku doszło do rozbicia i rozłamu w SL. Powstało wówczas:
    • PSL „Piast” reprezentujące chłopów zamożniejszych, na czele z Wincentym Witosem;
    • PSL Lewica bliższe uboższym grupom wiejskim, na czele z Janem Stapińskim;
  • W zaborze rosyjskim dopiero w 1915 roku, w momencie odwrotu Rosjan powstało PSL „Wyzwolenie”, wyrosłe ze środowiska skupionego wokół pisma „Zaranie” (powstałe w okresie burzliwych wypadków 1905-1907).
  • W zaborze pruskim, ze względu na jego specyfikę i swoistą niewypowiedzianą wojnę rządu ze społeczeństwem, dominował solidaryzm, a przywódcami narodu bywali księża społecznicy bądź światli ziemianie. Dla partii klasowych przed 1918 rokiem brakowało tam miejsca (podobnie z ruchem robotniczym).