Granica polsko-niemiecka

Główne ustalenia zapadły na konferencji pokojowej w Paryżu, której efektem był pokój wersalski (czerwiec 1919).

  • Polskie racje reprezentowała tam delegacja na czele z Romanem Dmowskim (z Ignacym Janem Paderewskim i Szymonem Askenazym w składzie), która przedłożyła swoje propozycje obejmujące historyczne obszary Rzeczypospolitej.
  • Ze strony uczestników – zwycięskich mocarstw, problemy polskie rozpatrywała tzw. komisja Cambona (ministra spraw zagranicznych Francji), jej wstępne propozycje były nawet korzystne – przewidywały przekazanie Polsce Górnego Śląska i Gdańska. Jednak pod naciskiem protestów, popartych przez Wielką Brytanię, jej ustalenia ostatecznie odbiegały od polskich aspiracji – efekt końcowy to powrót Pomorza Wschodniego (bez Gdańska), zdecydowanej większości Wielkopolski, uznanie za terytoria plebiscytowe Górnego Śląska, Warmii, Mazur i utworzenie Wolnego Miasta Gdańska.

Problem Wielkopolski

Powstanie wielkopolskie wybuchło żywiołowo 27 grudnia 1918 roku, politycznie kierowane było przez tzw. Naczelną Radę Ludową powstałą po rewolucji w Niemczech (listopad 1918), pod wojskowym przywództwem najpierw kapitana Stanisława Taczaka, a potem generała Józefa Dowbór-Muśnickiego. Powstanie odniosło sukces, który miał poważny wpływ na decyzje konferencji pokojowej. Kiedy Niemcy przystąpiły do kontrofensywy, pod naciskiem państw sprzymierzonych musiały ją przerwać i podpisać rozejm w Trewirze 16 lutego 1919 roku. Bezpośrednim efektem moralno-politycznym stał się powrót Wielkopolski do macierzy – przesądził o tym traktat wersalski.

Sprawa Warmii, Mazur i Śląska

  • Plebiscyty na Śląsku (marzec 1921), Warmii i Mazurach (lipiec 1920) zostały przez Polskę przegrane. Niemcy posiadali tam rzeczywistą władzę, stosowali często nieczyste polityczne zagrania, dokonując aktów represji, sprowadzając też ludność wcześniej tam urodzoną, a zamieszkałą w innych rejonach państwa w celu przysporzenia sobie głosów – szczególnie na Śląsku.
  • Zatem plebiscyty na Warmii i Mazurach były nie do wygrania. Polacy byli zastraszeni, a trwająca wojna bolszewicka nie przysparzała zwolenników odradzającej się Polsce i nawet płomienne mowy Stefana Żeromskiego, polskiego komisarza plebiscytowego, nie mogły zmienić rzeczywistości.
  • W wypadku Śląska, gdzie Polaków było więcej i świadomość narodowa wyższa, należy pamiętać o prawie 600 latach germanizacji regionu, wojnie polsko-bolszewickiej, obawach o przyszłość podsycanych umiejętnie przez propagandę niemiecką, czy wręcz matactwach niemieckich. W tej sytuacji około 40% mieszkańców Śląska głosujących za Polską stanowiło nie najgorszy wynik.
  • Niekorzystne dla Polski wyniki plebiscytu doprowadziły do wybuchu powstania w sierpniu 1919 roku – było to pierwsze powstanie śląskie. W sierpniu 1920 roku wybuchło drugie powstanie śląskie, które przyniosło konkretny efekt w postaci utworzenia policji niemiecko-polskiej. Na przełomie maja i czerwca 1921 roku wybuchło trzecie, największe powstanie śląskie, będące efektem wyników plebiscytu i stosunku doń polskiej opinii publicznej na Śląsku.
    Trzecie powstanie śląskie zostało przez Polskę przegrane, ale przyniosło polityczny sukces w postaci zmiany stanowiska mocarstw – 1/3 regionu Górnego Śląska została przyznana Polsce z 2/3 kopalń i hut.

Granica wschodnia

W odrodzonej Polsce ścierały się ze sobą dwie wizje ukształtowania granicy wschodniej:

  • Pierwsza – federacyjna – lansowana przez zwolenników Józefa Piłsudskiego („architektem” był Leon Wasilewski, pierwszy minister spraw zagranicznych Polski odrodzonej), zakładająca powstanie na wschód od Polski państw oddzielających nas od Rosji, związanych w jakiś sposób z Polską.
  • Druga – inkorporacyjna – lansowana przez koła endeckie, zakładała stworzenie państwa narodowego, włączenie obszarów zamieszkałych przez Polaków i asymilację mniejszości.

Konflikt z Ukraińcami

  • Południowy odcinek granicy wschodniej ukształtował się w bolesnym, tragicznym dla obu społeczeństw sporze polsko-ukraińskim. Realny konflikt interesów w Galicji Wschodniej, podsycany przez Austriaków i nacjonalistów obu stron, przekształcił się w otwartą wojnę 1 listopada 1918 roku, gdy Ukraińcy sięgnęli po władzę we Lwowie. Wkrótce walki przeniosły się na cały wschodnio-galicyjski region. Powstało tutaj państwo o nazwie Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa. Do legendy przeszły walki o stolicę prowincji – Lwów – obroniony przez Polaków mimo długotrwałego oblężenia.
  • Od początku 1919 roku sytuacja na froncie ukraińskim poprawiała się, a w kwietniu, po przybyciu z Francji wojsk generała Hallera, wojna pod względem militarnym została wygrana, choć jeszcze w czerwcu Ukraińcy podjęli dramatyczną kontrofensywę, zwaną czortkowską. Ukraińcy zostali wygnani za Zbrucz.
  • Nacjonaliści obydwu walczących stron uniemożliwiali osiągnięcie kompromisu. Należy wspomnieć, że głównodowodzący wojskami polskimi, sympatyk endecji – generał Rozwadowski, nie należał do zwolenników porozumienia. Politycznie rozwiązanie konfliktu zwycięstwem nie było i obciążyło stosunki między dwoma narodami, zaszkodziło również planom federacyjnym, jak i późniejszej wyprawie kijowskiej (1920), budząc nieufność do polskich zamiarów.

Wojna z Rosją Radziecką

  • Bolszewicy, publicznie potępiając zabory i politykę caratu, praktycznie kontynuowali imperialistyczne założenia rosyjskiej polityki, dodając im zabarwienia ideologicznego. Polska stała na drodze ku Zachodowi, gdzie wedle bolszewickich planów miał wybuchnąć „pożar” rewolucji (przykłady Niemiec i Węgier) poparty przez Armię Czerwoną. Polskie państwo stało się więc przeszkodą, którą należało zlikwidować (dyrektywa „Wisła” Lenina). W ślad za wycofującymi się Niemcami z tzw. Ober-Ostu, czyli okupowanych na wschodzie obszarów, pojawiali się bolszewicy ustanawiający swoją władzę i własne porządki. W sposób naturalny doszło do konfrontacji z Polakami dążącymi do własnych politycznych celów na Wileńszczyźnie i w Grodzieńskiem – pierwsze starcia nastąpiły w styczniu 1919 roku. Od końca lutego 1919 roku Polacy przystąpili do kontrofensywy.
  • Alianci z jednej strony przychylnie spoglądali na polskie działania przeciw czerwonej Rosji, z drugiej opierali się polskim aspiracjom terytorialnym na wschodzie, bojąc się umniejszenia roli Rosji w nowo tworzącym się światowym ładzie. W takiej sytuacji latem 1919 roku Piłsudski prowadził rokowania zarówno z białymi (mienszewikami – gen. Denikin), jak i czerwonymi Rosjanami, wstrzymując ofensywę, co dało chwilę wytchnienia bolszewickim wojskom zmagającym się z kontrrewolucją.
  • W listopadzie 1919 roku Rada Najwyższa (organ aliantów) zgodziła się na zarząd polski w Galicji Wschodniej, nadając jej autonomię, a w grudniu zaproponowała granicę z Rosją na Bugu, zwaną od nazwiska wnioskodawcy, ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, linią Curzona.
  • Jednak zarówno Polska, jak i Rosja szykowały się do generalnej rozprawy. Rokowania pokojowe na przełomie lat 1919 i 1920 były raczej grą na zwłokę, zasłoną dymną, zwłaszcza dla bolszewików kończących rozprawę z białymi. Bolszewicy byli gotowi uznać każdą granicę, nie ustępując jednak w kwestiach federacji. Piłsudski na wschodzie nie znalazł wielu sojuszników do realizacji pomysłu federacyjnego. Litwini byli przeciwni, Ukraińcy zaś nieufni, choć udało się zawrzeć sojusz z atamanem Semenem Petlurą, ówczesnym przywódcą tzw. Ukraińskiej Republiki Ludowej, zaś wśród Białorusinów trudno było znaleźć partnera.
  • Polska ofensywa wiosenna (marzec-kwiecień) 1920 roku na południu frontu osiągnęła sukcesy, zdobywając Kijów, gdzie powstał propolski rząd, niemający jednak specjalnego poparcia. W czerwcu bolszewicy, wsparci przez fachowych byłych carskich oficerów, rozpoczęli natarcie na północnym odcinku frontu oraz na Ukrainie. Odwrót Polaków zamienił się w ucieczkę. W sierpniu bolszewicy, pod wodzą Michaiła Tuchaczewskiego, stanęli nad środkową Wisłą, Wieprzem, Drwęcą, podchodząc pod Warszawę, Mławę, Płock; na południu trwały walki pod Równem i Lwowem. Pogorszyła się też sytuacja międzynarodowa Polski. Bolszewicy mieli na zachodzie wielu sympatyków paraliżujących dostawy broni do naszego kraju, stanowisko Wielkiej Brytanii podczas konferencji w Spa było wprost nieprzyjazne, radzieccy negocjatorzy (rozmowy w Mińsku) stawiali zaś warunki kwestionujące suwerenność Polski, Niemcy życzliwie obserwowali sukcesy czerwonych, jedynie Francja okazywała Polakom przychylność.
  • W Białymstoku w lipcu powołano komunistyczny quasi-rząd na czele z Julianem Marchlewskim, zwany Tymczasowym Komitetem Rewolucyjnym Polski.
  • Dramatyczną sytuację uratowała zwycięska bitwa warszawska, zwana cudem nad Wisłą, która rozegrała się na przedpolach Warszawy w dniach 14-17 sierpnia 1920 roku. Stanowiła ona militarny i strategiczny sukces polskiego dowództwa.
  • Efektownym zwieńczeniem polskich sukcesów stało się kolejne ważne polskie zwycięstwo w bitwie nad Niemnem (koniec września 1920). W październiku wyczerpane strony podpisały rozejm, a rokowania pokojowe zainicjowano w Rydze, gdzie podpisano pokój w marcu 1921 roku, ustalając linię graniczną od Dzisny (dopływ Dźwiny) przez Słucz ku Zbruczowi, aż do Dniestru.

Konflikt z Litwą

  • Odradzająca się Litwa wyrażała sprzeciw wobec polskich aspiracji do Wilna i najbliższych jego okolic, uznając je za swą historyczną stolicę. W 1919 roku doszło do walk w rejonie Suwałk (atak na polskie tyły podczas działań przeciw bolszewikom). W lipcu 1920 roku bolszewicy przekazali Wilno Litwie i uzyskali prawo przemarszu przez jej terytorium, rzucając kość niezgody między dwa państwa.
  • Po zwycięstwie nad radziecką Rosją, Piłsudski nie chcąc oficjalnie łamać konwencji z Litwą zawartej we wrześniu, zasugerował bunt generałowi Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy dywizji składającej się z żołnierzy wywodzących się z tego regionu. W październiku Żeligowski wystąpił w roli buntownika, wkroczył na tzw. Litwę Środkową, przeprowadził tam wybory, tworząc minipaństewko, które zostało przyłączone do Polski w 1922 roku. Litwini nie uznali tego faktu.

Granica z Czechosłowacją

  • Przedmiotem sporu pomiędzy Polską a Czechosłowacją stał się Śląsk Cieszyński (również Orawa i Spisz). W listopadzie 1918 roku zarówno lokalne władze czeskie, jak polskie (Narodni Vybor i Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego) osiągnęły kompromis korzystny dla polskiej strony.
  • W styczniu 1919 roku wykorzystując zaangażowanie Polski na wschodzie, Czesi uderzyli na Polskę, zajmując większość spornego terenu. W lipcu 1920 roku Rada Ambasadorów Koalicji (Ententy) przyznała Czechom większość Śląska Cieszyńskiego. Również pomyślnie dla Czechów zakończył się spór dotyczący Spisza i Orawy.

Granice z Łotwą i Rumunią

  • Stosunkowo krótka granica polsko-rumuńska (około 350 km) w Karpatach i na Dniestrze uregulowana została bez konfliktów, na byłej linii oddzielającej Galicję od Bukowiny w ramach Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Obie strony miały wspólne interesy, obawiały się imperializmu rosyjskiego – współdziałały w tym zakresie, podobnie jak przy rozwiązaniu problemu Ukraińców zamieszkujących w rumuńskiej Bukowinie.
  • W stosunkach polsko-łotewskich kłopot stanowił przez pewien czas problem mniejszości polskiej. Granica została ustalona na środkowej Dźwinie i na południe od niej bez konfliktów, a wojska polskie pomagały Łotyszom w walkach z bolszewikami i hordami awanturników niemiecko-rosyjskich (1919-1920rok).

Polskie formacje zbrojne u boku państw centralnych w 1914-1916

  • I brygada pod przywództwem Józefa Piłsudskiego
  • II brygada pod dowództwem Stanisława Szeptyckiego
  • III brygada pod dowództwem Józefa Hallera

Polskie formacje zbrojne u boku państw Ententy:

  • Legion puławski zorganizowany przez endeckiego lidera Romana Dmowskiego
  • Trzy korpusy zorganizowane w Rosji po obaleniu caratu, podporządkowane tzw. Naczpolowi pod przywództwem Władysława Raczkiewicza
  • Tzw. armia Hallera we Francji w 1918 r.

Powołanie POW – Polskiej Organizacji Wojskowej w 1915 (komendantami byli Tadeusz Kasprzycki i Edward Rydz-Śmigły)
Akt 5 listopada 1916 – proklamacja niepodległości Polski przez okupantów niemieckiego i austriackiego
Marzec 1917 – Oświadczenia Piotrogrodzkiej Rady Robotniczej i Żołnierskiej przyznającej Polakom prawo do niepodległości
Kwiecień 1917 – Deklaracja Rządu Tymczasowego przyznającej Polsce prawo do niepodległości
Powołanie Rady Regencyjnej w Królestwie Polskim – 1917 (kard. A. Kakowski, Z. Lubomirski, J. Ostrowski)

  • Lipiec 1917 – „kryzys przysięgowy”, czyli odmowa złożenia przysięgi na wierność władcom Austro-Węgier i Niemiec przez J. Piłsudskiego i większość legionistów
  • Styczeń 1918 – Orędzie W. Wilsona w Kongresie USA (projekt pokoju), gdzie w punkcie trzynastym jest mowa o konieczności obudowy Polski
  • Luty 1918 – pierwszy pokój brzeski – przekazanie m.in. Ukrainie (konkretnie Ukraińskiej Republice Ludowej) Chełmszczyzny
  • Marzec 1918 – pokój brzeski państw centralnych z Rosją Radziecką, która m.in. oddała Niemcom i Austriakom ziemie polskie