Rewolucja lutowa

Rok 1917 zaznaczył się w dziejach Rosji dwiema rewolucjami,

  • pierwszą o charakterze burżuazyjno-demokratycznym, która doprowadziła do obalenia caratu (luty-marzec;
  • drugą, o charakterze socjalistycznym, która zrodziła pierwsze państwo mieniące się proletariackim, rządzone przez partię proletariacką (październik).

Obalenie caratu okazało się wielokroć prostsze, niż można się było spodziewać po doświadczeniach lat 1905-1907. Złożyły się na to jednak przeróżne przyczyny:

  • przedłużająca się, przynosząca same klęski wojna;
  • niewłaściwe przygotowanie państwa do konfliktu;
  • poważne osłabienie carskiego systemu spowodowane deficytem budżetowym i obciążeniami budżetu wydatkami wojennymi;
  • pogarszające się zaopatrzenie, wzrost ceny, mnożenie się strajków;
  • pogłoski o ośmieszających rodzinę carską kontaktach z hochsztaplerem – mnichem Rasputinem;
  • potężna fala strajków, która nawiedziła stolicę – Piotrogród (Petersburg) i której nie dało się zdusić represjami, bo żołnierze przyłączyli się do protestujących;
  • po kilku dniach przesilenia, 2 marca, Mikołaj II zrzekł się korony, a jego następca książę Michał uczynił to samo. Rosja stała się republiką.

Do władzy pretendowały dwa ośrodki:

  • uformowana w trakcie wypadków rewolucyjnych (lutowych) Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich,
  • Rząd Tymczasowy wyłoniony przez działaczy Dumy, składający się z demokratów – od liberalnej burżuazji po rojalistów (na czele z księciem Lwowem i potem Kiereńskim).

Rząd Tymczasowy ogłosił powszechną amnestię, wprowadził wolność słowa, stowarzyszeń i druku, dokonał aresztowań skompromitowanych polityków (m.in. rodziny carskiej), zapowiedział przeprowadzenie reformy rolnej i rozliczenie obalonego systemu, ale stał na stanowisku lojalnego wypełniania zobowiązań sojuszniczych wobec aliantów ententy. To nie mogło wywołać aplauzu zmęczonego wojną społeczeństwa, zwłaszcza chłopów.

Dlatego tak wielkie poparcie zyskiwać zaczęła partia Włodzimierza Lenina, który dzięki niemieckim władzom (liczącym na wybuch rewolty społecznej w Rosji, co skutecznie przeszkodziłoby jej w prowadzeniu wojny), powrócił do Rosji ze Szwajcarii w kwietniu 1917 roku.

Rewolucja bolszewicka

Lenin rozpoczął agresywną agitację skierowaną przeciwko rządowi. Bolszewicy bezlitośnie wykorzystywali błędy rywala, takie jak kontynuowanie wojny oraz potęgujący się chaos polityczny, gospodarczy i społeczny, prowadzili również destrukcyjną propagandę w armii. Lenin – mimo zastrzeżeń swego otoczenia – rzucił już późną wiosną i wczesnym latem 1917 roku hasło: „cała władza w ręce rad!”. Bowiem w ślad za piotrogrodzką rady powstały także i w innych ośrodkach kraju. Podburzone przez bolszewików tłumy już w lipcu usiłowały przejąć w stolicy władzę, ale zostały pokonane przez lojalne wobec rządu oddziały. Wielu bolszewików aresztowano, za Leninem wysłano list gończy, partia zeszła do konspiracji.

Wkrótce nastąpił również atak na rząd. Odważny generał, lecz kiepski polityk Ławr Korniłow usiłował przywrócić carat i uderzył na Piotrogród. Operacja została przeprowadzona nieudolnie, uczestników puczu powstrzymał strajk generalny, ale Aleksander Kiereński, premier Rządu Tymczasowego zwrócił się m.in. o pomoc do pokonanych bolszewików, dając im znowu w ręce broń, której nie zamierzali już oddać.

Rozpoczęły się półjawne przygotowania do powstania zbrojnego, których Kiereński nie traktował dostatecznie poważnie. Zamach stanu nastąpił w nocy z 24 na 25 października (z 6 na 7 listopada według nowego kalendarza) 1917 roku i zaskoczył władze. Bolszewicy, świetnie zorganizowani, konsekwentni, jasno zmierzający do celu, choć wcale nie tak masowo popierani, jak głosi legenda „Października” lansowana przez komunistów, zdobyli Pałac Zimowy i inne gmachy publiczne.

Następne dni i tygodnie to czas przeróżnych deklaracji o wyraźnie politycznym znaczeniu:

  • dekrety o pokoju,
  • dekret o ziemi dla chłopów (którym już po dwóch latach zaczęto ją odbierać),
  • dekret o prawach narodów Rosji.

Od marca 1918 roku rozpoczęła się wojna domowa, przeciwnicy przystąpili do kontrofensywy, ale brakowało im koordynacji. Lato 1919 roku i druga połowa tego roku to czas przełomu, bolszewicy pokonali wówczas swych głównych wrogów, „białych” generałów Denikina, Judenicza, Kołczaka. Trwała jeszcze wojna z Polską, bolszewicy zmagali się z niedobitkami kontrrewolucjonistów i interwencją państw zachodnich.