Powstanie rządu emigracyjnego

Rząd emigracyjny – jego cele i działalność

Po internowaniu we wrześniu 1939 roku (wbrew wcześniejszym ustaleniom) przez Rumunów rządu polskiego (pod naciskiem niemieckim i radzieckim) pojawiła się konieczność powołania nowego gabinetu, który kontynuowałby rządy w czasie wojny i reprezentował naród. Powołano go 30 września 1939 roku w Paryżu, jego szefem został generał Władysław Sikorski, pełniący zarazem funkcję wodza naczelnego. Rząd zdominowany był przez siły opozycyjne wobec sanacji (co było niemal „naturalnym” rezultatem jej porażki).

W ówczesnej sytuacji niezwykle ważne było utrzymanie pewnej ciągłości władzy i państwa. Więziony Mościcki mianował swym następcą (wykorzystując paragraf konstytucji kwietniowej) Bolesława Wieniawę-Długoszewskiego, kawalerzystę, ambasadora w Italii. Kandydatura ta nie spodobała się Francuzom, sam zresztą Wieniawa krytycznie oceniał swoje możliwości. Nowym kandydatem został Edward Raczkiewicz, prezes Światpolu (Światowy Związek Polaków), były wojewoda pomorski i 30 września został zaprzysiężony jako prezydent RP. Tegoż dnia formalnie powołał wynegocjowany już wcześniej gabinet Władysława Sikorskiego.

Rolę emigracyjnego parlamentu i doradczą miała spełniać Rada Narodowa, powołana w grudniu 1939 roku z sędziwym Janem Paderewskim na czele.

Cele rządu:

kontynuacja i koordynacja wojny z Niemcami u boku sojuszników,
reprezentacja narodu oraz interesów polskich na arenie międzynarodowej (m.in. współudział w urządzaniu powojennego świata),
najpilniejszy – odtworzenie armii (do wiosny 1940 roku udało się stworzyć prawie stutysięczną armię; większość żołnierzy przedostała się do Francji z Rumunii i Węgier).

Porażka Francji stanowiła katastrofę dla Polski. Zagładzie uległa większa część z trudem budowanej armii. Rząd przedostał się do zapraszającej go Wielkiej Brytanii. Za sukces należy uznać wyrwanie z francuskiej matni około 30 tysięcy żołnierzy polskich. Przełom roku 1940 i 1941 upłynął pod znakiem rozmów emigracyjnych rządów Polski i Czechosłowacji na temat utworzenia federacji państw, zawarto nawet wstępne ustalenia. W 1943 roku, pod naciskiem Stalina, rząd czeski wycofał się z projektów.

Układ Sikorski–Majski i jego realizacja

Niemiecki atak na ZSRR stał się także punktem zwrotnym w polskiej polityce. Nowa sytuacja oraz brytyjskie naciski doprowadziły do rozmów zwaśnionych stron. Po prawie miesięcznych rokowaniach ambasadora radzieckiego Iwana Majskiego i Władysława Sikorskiego 30 lipca 1941 roku podpisano porozumienie. Założenia porozumienia:

anulowanie przez ZSRR ustaleń z Niemcami w kwestii polskiej,
nawiązanie stosunków dyplomatycznych,
udzielenie sobie pomocy w walce z III Rzeszą,
utworzenie armii polskiej w Rosji pod wodzą oficerów wyznaczonych przez polską stronę, „amnestionowanie” więzionych Polaków i pozwolenie im na zgłaszanie się do powstającej armii.

Zabrakło uzgodnień w kwestii granic, ponieważ stanowiska stron były rozbieżne. Postanowiono uregulować to w osobnym traktacie.

Porozumienie wywołało spory w rządzie – krytykowali je prezydent Władysław Raczkiewicz, minister spraw zagranicznych August Zaleski (zastąpiony przez Edward Raczyńskiego) i generał Kazimierz Sosnkowski.

Traktat wchodził w fazę realizacji. Wprowadzał amnestię poprzez odnośny dekret radziecki, zaczęło się formowanie armii, której wodzem został więziony do tej pory generał Władysław Anders, w ZSRR utworzono sieć polskich placówek dyplomatycznych.

Nieporozumienia polsko-radzieckie

Władze radzieckie opóźniały bądź zmniejszały dostawy uzbrojenia lub żywności dla tworzącej się armii, nie potrafiły również wyjaśnić w sposób przekonujący, co stało się z kilkunastoma tysiącami „internowanych” polskich oficerów czy policjantów, których nie sposób było odnaleźć ani w obozach ani w więzieniach.

Usztywnieniu uległo stanowisko ZSRR wobec granic. Pojawiły się przesłanki, iż głosowanie w pseudowyborach jesienią 1939 roku (na zajętych po 17 września obszarach) rząd radziecki traktuje niesłychanie serio.

Na protest naszej ambasady, że do Armii Czerwonej wciela się obywateli RP narodowości niepolskiej, odpowiedź brzmiała, że są to obywatele radzieccy, na mocy dekretu sowieckiego „parlamentu” z listopada 1939 roku, a dla Polaków czyni się wyjątek w postaci armii Andersa.

Miały też miejsce prowokacje, jak np. październikowy wiec w Saratowie zorganizowany przez komunistycznych emigrantów polskich oraz aresztowanie polskich pracowników dyplomatycznych, notabene pochodzenia żydowskiego: W. Altera i E. Erlicha, w grudniu 1941 roku, pod pretekstem współpracy z Gestapo.

Konflikty miała załagodzić wizyta Sikorskiego w Związku Radzieckim (listopad-grudzień 1941 roku) i spotkanie ze Stalinem:

Uzgodniono liczbę żołnierzy na około 100 tysięcy, jednak część ich ewakuowano.

Ponownie nie podjęto żadnych decyzji w kwestii granic.

Sikorski nie uzyskał również jasnej odpowiedzi co do losu 15 tysięcy polskich oficerów znajdujących się na listach władz RP.

Jednocześnie, w połowie grudnia 1941 roku, Stalin zażądał od aliantów uznania swych zachodnich granic z 1940 roku.

W styczniu 1942 roku ośrodki formowania armii przeniesiono do Uzbekistanu (dotychczas Buzułuk, teraz Jangi-Jul).

Wbrew obietnicom zmniejszono racje żywnościowe. Sytuacja wojska i towarzyszących mu cywilów stawała się rozpaczliwa.

Generał Anders w bezpośredniej rozmowie ze Stalinem uzyskał zezwolenie na ewakuację części żołnierzy i cywilów do Iranu (kwiecień 1942).

Władze radzieckie zamykały jeden po drugim polskie konsulaty i punkty werbunkowe, a nawet takie instytucje, jak przedszkola, szkoły i żłobki, dokonywały aresztowań pracowników.

W maju 1942 roku, podczas finalizacji układu brytyjsko-radzieckiego o współpracy, Winston Churchill zaproponował wyjście całej armii polskiej z ZSRR do Iranu, aby wesprzeć siły angielskie na Bliskim Wschodzie. Stalin wyraził zgodę – pozbywał się problemu i uciążliwego partnera, mógł też argumentować, że Polacy nie chcieli bić się u boku Czerwonej Armii (do tej pory sugerował wysyłanie na front kolejnych jednostek, w miarę uzyskania przez nie gotowości bojowej).

Otwarty konflikt i jego skutki

Polsce zabrakło wsparcia ze strony mocarstw zachodnich koniecznego w sporze ze wschodnią potęgą.

Potwierdziła to wizyta Sikorskiego w Stanach Zjednoczonych, które werbalnie opowiadały się za polskim stanowiskiem, ale faktycznie unikały zaangażowania.

Wielka Brytania wykazywała większe zrozumienie dla radzieckiego sojusznika, obawiając się separatystycznego pokoju między dwoma dyktatorami (Stalinem i Hitlerem).

ZSRR nabierał pewności siebie, jego potencjał wzmacniał się – na Dalekim Wschodzie nie zagrażała mu już japońska inwazja (po 7 grudnia 1941 roku).

Stosunki polsko-radzieckie wchodziły w stan krytyczny. W styczniu 1943 roku stalinowskie władze oświadczyły polskiej ambasadzie, że przestają stosować wyjątek dla osób narodowości polskiej zamieszkałych na zachodniej Białorusi i Ukrainie i ponownie będą je traktować jako obywateli radzieckich.

Rozmowy ambasadora Romera ze Stalinem nie przyniosły rezultatu, a propaganda sowiecka oskarżyła polską stronę o imperializm (marzec 1943 roku).

25 kwietnia 1943 roku doszło do zerwania stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską a Związkiem Radzieckim, po tym jak Niemcy ogłosili odkrycie grobów katyńskich z ciałami pomordowanych polskich oficerów, zaś rząd polski poprosił o zbadanie sprawy Międzynarodowy Czerwony Krzyż.

Amerykanie i Anglicy oświadczyli, że poczynania polskiego rządu odbyły się bez ich wiedzy. Próby mediacji ze strony anglosaskiej w 1943 roku ZSRR zbywał twardymi warunkami: żądał „przeprosin” za sprawę katyńską, czyli wycofaniem oskarżeń, uznania zmian granic po 17 września 1939 roku i rekonstrukcji gabinetu rządu emigracyjnego, co stanowiło jaskrawy przykład naruszenia suwerenności.

Nacisk aliantów był słaby i jedynie formalny. Wobec polskiej strony państwa zachodnie wysuwały niekiedy pogróżki (Churchill w latach 1943-1944).

Nowym ciosem stała się śmierć Władysława Sikorskiego w gibraltarskiej katastrofie (4 lipca 1943 roku).
Jego następcą został Stanisław Mikołajczyk.

Na przełomie listopada i grudnia 1943 roku odbyła się konferencja w Teheranie, gdzie ustalono zachodnie granice ZSRR – według sugestii Stalina. Ustalenia te ukryto przed rządem polskim, Rooseveltowi zależało bowiem na głosach polskich podczas kampanii wyborczej. Prowadził więc podwójną grę.

Dramatyczny finał

Dzięki mediacji i prośbom Churchilla w sierpniu i październiku 1944 roku Stalin przyjął Mikołajczyka, powtarzając swoje warunki:

poszerzenie gabinetu o członków wasalnego wobec ZSRR, istniejącego już PKWN,
zdystansowanie się i potępienie dogorywającego powstania warszawskiego.

Po dymisji Mikołajczyka (listopad 1944 roku), na własną rękę usiłującego dogadać się z Rosjanami i komunistami, pole manewru rządu pod przewodnictwem Tomasza Arciszewskiego zawężało się coraz bardziej. Na konferencji w Jałcie (luty 1945 roku) wydano wyrok zarówno na niego, jak ina suwerenność Polski. W czerwcu 1945 roku oficjalnie wycofano mu uznanie i akredytację (po powołaniu Tymczasowej Rady Jedności Narodowej).
Zapamiętaj

30.07.1941 – podpisanie układu Sikorski-Majski, nawiązanie stosunków dyplomatycznych
listopad 1941 – wizyta Sikorskiego w ZSRR
kwiecień 1943 – odnalezienie przez Niemców grobów polskich oficerów w Katyniu
25.04.1943 – zerwanie stosunków dyplomatycznych z rządem emigracyjnym przez ZSRR
sierpień i październik 1944 – wizyty Stanisława Mikołajczyka w Moskwie